|
Nerv hujayrasining morfologik tuzilishi
Nerv hujayrasi morfologik tuzilishiga ko’ra tana, ya’ni perikarion va o’simtalardan
tashkil topgan. Тana qismi yadro, sitoplazma, organoidlar va o’ziga xos kiritmalardan
iborat. O’simtalari esa akson va dendritlardan iborat. Yadrosi, odatda, yumaloq yoki
oval shaklda bo’lib, har bir hujayrada bitta bo’ladi, kamdan-kam ikkita yoki ko’p
yadroli nerv hujayralari uchraydi. Neyronlarda intensiv ravishda fiziologik jarayonlar
kechishi natijasida yadro tarkibida xro-matin moddasi kamroq bo’ladi. Bitta yoki ikkita
RNK ga boy yadrochaga ega. Sitoplazmasi tarkibida hamma organoidlar va spetsifik
69
hujayra kiritmalari: mitoxondriylar, endoplazmatik to’r, Golji kompleksi, sentrosoma,
neyratubula va neyrofilimantlar, spetsifik elementlardan-neyrofibrillalar va tig-roid
moddalar uchraydi.
Neyrofibrillalar perikarion bo’shlig’i va o’simta ichini to’ldirib turadigan ingichka
ipsimon o’simta bo’lib, kumush nitrat tuzi bilan bo’yalgan preparatlarda yaxshi
ko’rinadi. Elektron mikroskopda aniqlanishicha, neyrofibrillalar nerv hujayrasining
uzunasi bo’ylab joylashgan bo’lib, ko’ndalang kesimining diametri 500 Å ga teng.
Хarakterli tomoni shundaki, neyrofib-rillalar hujayraning tana qismida har tomonga
yo’nalgan nozik chigallangan to’rsimon shaklda joy-lashsa, o’simtalarda bir-biriga
nisbatan to’g’ri paral-lel joylashgan bo’ladi. Тigroid modda faqat neyron perikarioni va
dendritda bo’lishi mumkin. Ayrim hollarda zich joylashgan neyrofibrillalar tutami hosil
qilgan shaklda ko’rinadi. Ayrim vaqtlarda esa tolachalar bir-biri bilan yopishgan
bo’lishi mumkin, bu - miyaning eslab qolish xususiyatiga, fikrlash qobi-liyatiga salbiy
ta’sir ko’rsatadi.
Тigroid modda nerv hujayrasining sitoplazmasida uchraydigan o’ziga xos kiritma
bo’lib, gistologik preparatlarda har xil kattalikda granulalarga o’xshab ko’rinadi. Oldin
adabiyotlarda bular Nissel tana-chalari deb yuritilar edi. Hozir esa bu modda tionin va
ko’k toluidin buyoqlarda to’q bo’yalgani uchun bazofil modda deb ham yuritiladi.
Тigroid modda faqat neyron perikarioni va dendrit o’simtasi tarkibida uchrab, akson
tarkibida uchramaydi. Aksonning hujayradan chiquvchi o’zagida ham topilmagan.
Тigroid modda tarkibida ko’p miqdorda ribonukleoproteid hamda ma’lum miqdorda
glikogen va oqsil moddalar topilgan.
Nerv hujayrasining o’simtalari asosan tashqi va ichki ta’sirni markazga va u yerdan
javob impulsini harakat organlariga uzatib berish vazifasini baja-radi. Ular organizm
nerv sistemasining bir butun-ligini ta’minlaydi. Nerv o’simtalarining o’rtasida uning
o’q qismi yetadi, uning ustidan esa yumshoq parda o’rab turadi. Bunga miyelin parda
deyiladi. Ayrim nerv o’simtalarining pardasi bo’lmasligi ham mumkin, ya’ni o’simta
faqat o’q qismdan tashkil topgan bo’ladi. Nerv hujayralari pardasi bor-yo’qligiga qarab
ikkiga, ya’ni miyelinsiz va miyelinli nerv tolalariga bo’linadi.
Miyelinsiz nerv tolalari ko’z, quloq hamda achchiq va chuchukni sezadigan
organlar va vestibulyar apparatning nerv sistemasini tashkil etadi. Ular ko’pgina
vegetativ nerv sistemasida uchraydi. Bu nerv sistemasi yuksak darajada ixtisoslashgan
bo’lib, organizmning tashqi muhit bilan moslashishini ta’minlaydi. Har bir nerv tolasi
tarkibida 3-20 tagacha o’q silindr uchraydi.
Oddiy mikroskopda miyelinsiz nerv tolachalari xuddi o’q silindrdan tashkil topgan
tutamlarga o’xshaydi. Ularning ustini o’rab turuvchi lemmotsitlar ham yadrosi bilan
yaxshi ko’rinadi. Faqat ularning chegaralari va mezaksonlari ko’rinmaydi. Miyelinsiz
tolalardan impuls ancha sekin - 1 m sek tezlik bilan o’tadi.
Miyelinli nerv tolalari organizmda ko’p uchraydi. Masalan, periferik va MNS
neyronlari miyelinli nerv tolalaridan tashkil topgan. Хarakterli tomoni shundaki,
miyelinli nerv tolalarida o’q silindrlar, odatda, bitta bo’lib, o’ziga tegishli miyelin
pardaga ega. Miyelin parda asosan lipidlardan tashkil topganligi uchun osmiy kislotada
yaxshi bo’yalib, mikroskopda to’q jigarrang bo’lib ko’rinadi.
Miyelin qavati, odatda, nerv to’qimasining rivojlanishi davridan boshlab hosil bo’la
boshlaydi. Bunda tolachalarni oldin lemmotsitlar ikki tomondan urab oladi, ya’ni
70
mezakson hosil qiladi. Rivoj-lanishning so’nggi davrlarida o’q silindr atrofida miyelin
qavat hosil bo’ladi. Uning ustidan esa lemmotsit hujayralari o’rab turadi. Ilgarilari bu
pardani o’ziga mustaqil Shvann hujayralaridan tashkil topgan parda deyilar edi. Shvann
pardasining ustidan bazal memb-rana bilan biriktiruvchi to’qima pardasi o’rab turadi-
unga endonevriy deyiladi. Miyelinli nerv tolasidan impulslarning o’tish tezligi ancha
yuqori- 70-100 m s.
Do'stlaringiz bilan baham: |
