Ушбу «Гистология» маъруза матнлари кафедра =арорига асосан аду ы=ув услубий щайъати томонидан (1999 йил 4 сентябрь) =ылланишга тавсия этилган

 
Siyrak biriktiruvchi to’qimaning hujayralararo moddasi 
Siyrak biriktiruvchi to’qimaning hujayralararo moddasi amorf moddadan va uch 
turli tolalardan iborat.Kollagen va elastik tollalar tolalarning asosiy qismini tashkil etib, 
unda retikulyar tolalar kam uchraydi. 
Amorf modda va tolalar asl biriktiruvchi to’qi-maning hamma turlarida har xil 
nisbatda uchraydi. Shuning uchun quyida keltirilgan hujayralararo moddaning tuzilishi 
biriktiruvchi to’qimaning hamma turlari uchun tegishlidir. 
Asosiy modda 
Asosiy, amorf yoki sement modda gomogen massa bo’lib, kolloiddan iborat. Amorf 
modda biriktiruvchi to’qima takomilining ilk bosqichlarida hosil bo’lib, avvaliga tolalar 
ko’proq bo’ladi, keyinchalik amorf modda differensiallashib, biriktiruvchi to’qimaning 
bir turida, masalan, terida kam, tog’ayda esa ko’proq glikozaminoglikanlar tutadi. 
Asosiy modda turli moddalarning qon tomirdan hujayraga yoki metabolizm 
qoldiqlarining hujayradan qonga o’tishida asosiy tuzilma sanaladi. Uning 
o’tkazuvchanligi glikozaminoglikanlar konsentratsiya-siga va boshqa fizik, kimyoviy 
holatlarga bog’liq. Gistamin va gialuronidaza fermenti ta’sirida amorf moddaning 
o’tkazuvchanligi keskin oshadi. Shunday qilib, amorf modda organizmda modda 
almashinuvida muhim o’rin tutib, uning o’zgarishi turli kasalliklarga olib kelishi 
mumkin. 
Siyrak biriktiruvchi to’qima tolalari 
Kollagen tolalar. Kollagen (yunon. kolla-yelim, genos-yaratmoq, yelim hosil 
qiluvchi demakdir) faqatgina asl biriktiruvchi to’qimada bo’lmay, balki suyakda-
ossein, tog’ayda-xondrin tolalari nomi bilan mavjud. Kollagen tolalar siyrak 
biriktiruvchi to’qimada turli yo’nalishda yotuvchi to’g’ri yoki egri-bugri tortmalar 
holida joylashadi. Kollagen tolalar tarkibida fibrillyar oqsil-kollagen bo’lib, u fib-
roblast hujayralarida polipeptid zanjirlar shaklida hosil bo’la boshlaydi. Kollagen 
tolalar birlamchi fibrillalardan, ular esa protofibrillalardan, protofibrillalar esa 
tropokollagenlardan iborat. 
Hozirgi vaqtda kollagenning 12 tipi mavjud. Bu tiplar har xil a’zolarda bo’lgan 
kollagenning ximiya-viy tarkibi, joylashishi va xususiyatlariga ko’ra tafovut qilinadi: 
1-tip-terida, suyakda, ko’z muguz pardasida, sklerada uchraydi.
2-tip-gialin va tolali tog’aylarda joylashadi.

---

47 
3-tip-homila terisining dermasida, retikulyar to’qimada va yirik qon tomirlar 
devorida uchraydi. 
4-tip-bazal membranalarida va ko’z gavharini o’rovchi kapsulada joylashadi. 
Qolgan 5-12 tipdagi kollagenlarning xususiyatlari aniq emas. Kollagen tolalarda glitsin, 
prolin, oksiprolin, glyutamin, asparagin kabi aminokislotalar ko’p bo’lib, oltingugurt 
saqlovchi aminokislotalar kam. Kollagen tolalar juda pishiq va cho’zilmaydi. Pay 
suyultirilgan ishqor va kislotalarda 10 marta shishadi. 
Elastik tolalar. Elastik tolalarning hosil bo’lishi kollagen tolalarning hosil bo’lishiga 
o’xshaydi. Fib-roblastlar elastik tolalarning ham hosil bo’lishida ishtirok etadi. Elastik 
tolalar tolali biriktiruvchi to’qimada va biriktiruvchi to’qimaning ba’zi boshqa turlarida 
uchraydi. Ular maxsus bo’yoqlar bilan bo’yalganda kollagen tolalardan aniq ajralib 
ko’rinadi. Elastik tolalar qalinligi 8-20 nm keladigan fibrillalardan hosil bo’lib, tolalar 
qalinligi siyrak biriktiruvchi to’qimada 1-3 mkm bo’lsa, elastik bog’lamlarda 8-10 
mkm gacha yetadi. 
Elastik tolalarda kollagendan farqli ravishda ko’ndalang chiziqlik yo’q. Bu holat 
elastik tolani hosil qiluvchi oqsillarning betartib joylashishi bilan ta’riflanadi. Elastik 
tola oqsillari umumiy qilib, elastin deb ataladi. 
Elastik tolalar yaxshi cho’ziladi, lekin uzilishi ham oson. Elastik tolalarda vaqt 
o’tishi bilan mineral tuzlar o’tirib, uni sinuvchan qilib qo’yadi.
Retikulyar tolalar. Biriktiruvchi to’qimaning ba’zi turlarida, qon yaratuvchi a’zolar 
stromasida, jigarda, qon tomirlar, mushak va nerv tolalari atrofida kollagen va elastik 
tolalardan tashqari retikulyar yoki retikulin tolalar ham uchraydi. Bu tolalar 3-tipdagi 
kollagenga kirib, kumush tuzlari bilan impregnatsiya qilinganda aniq ko’ringani uchun 
ba’zan argirofil tolalar ham deb ataladi. Retikulyar tola deb nomlanishi ularning to’r 
hosil qilishini bildiradi. 
Retikulyar tolalar kuchsiz kislota, ishqorlar va tripsin ta’siriga chidamlidir.
Retikulyar (to’rsimon) to’qima (textus reticularis). Bu to’qima retikulyar hujayralar 
va retikulin tolalardan tashkil topgan. Retikulyar hujayralar to’siqlari bilan birlashib, 
to’rsimon tuzilmani hosil qiladi. Retikulyar hujayralarga retikulin tolalar zich tegib 
turadi. Retikulyar to’qima organizmning turli qismlarida uchraydi. Bu to’qima suyak 
ko’migi, limfa tuguni va taloqning stromasini hosil qiladi. Retikulyar to’qi-mani ichak 
shilliq qavatida, buyrakda va boshqa organlarda ham uchratish mumkin. Uning asosiy 
vazifalaridan biri qon shaklli elementlari ishlab chiqishda maxsus mikromuhit hosil 
qilishdir.
Retikulyar to’qimaning ba’zi hujayralari to’rdan ajrab, erkin retikulyar hujayralarni 
hosil qiladi. Тaloq va limfa tugunining retikulyar to’qimasidan qon yoki limfa doimo 
o’tib turadi. Shuning uchun bu a’zolarning retikulyar hujayralari yot antigen bilan 
to’qnashadi va shu antigen to’g’risida limfotsitlarga ma’lumot yetkazib beradi.