Ushbu amaliy mashg’ulotlar ishlanmasi Urganch Davlat Universiteti Kengashining 20 yil dagi “ ” –sonli bayoni bilan tasdiqlangan. Tuzuvchilar: U. Q. Abdurahimov

1. Depsidlar — aromatik oksikarbon (fenol-karbon)
kislotalarning o‘zaro hosil 
qilgan murakkab efirlari. Depsidlar haqiqiy oshlovchi moddalarga kirmaydi. Ular 
jelatin bilan cho‘kmaydi va terini oshlash xususiyatiga ega emas.
2. Gallotaninlar (galloilgeksozlar),
asosan, gallat kislotaning (ba’zan boshqa 
oksikarbon kislotaning ham) uglevodlar (yoki ko‘p atomli spirtlar) bilan bergan 
murakkab efirlari bo‘lib, haqiqiy glikozidlarga kiradi. Gallotaninlardan xitoy 
gallotanini, turkiya gallotanini, gamamela tanin va boshqalarning tarkibi yaxshi 
o‘rganilgan.
3. Ellagotaninlar —
o‘zidan ellag kislotani ajratadigan oshlovchi moddalar. Ilgari 
ellagotaninlar ellag kislotaning uglevodlar yoki ko‘p atomli spirtlar bilan hosil 
qilgan murakkab efirlaridan tashkil topadi deb hisoblanar edi. Keyinchalik, Shmid 
va shogirdlari o‘tkazgan tekshirishlarga qaraganda, ellag kislota oshlovchi 

---

33 
moddalarning gidrolizlanishi natijasida geksaoksidifen kislotaning laktoni sifatida 
hosil bo‘lar, ellagotaninlarni esa uglevodlar (geksozlar) geksaoksidifen kislota bilan 
birikib tashkil etar ekan.
II. Kondensatsiyalanuvchi taninlar (kotaninlar). Bu guruhdagi taninlar molekulasida 
efirlarga xos bog‘lanish bo‘lmaydi, ular o‘zaro difenil tiðida birlashadi. Shuning 
uchun ham bu taninlar suyultirilgan kislotalar ta’sirida oddiy birikmalarga 
parchalanmaydi. Aksincha, ular kuchli kislotalar va boshqa birikmalar ta’sirida 
(yoki o‘zi oksidlanib) rangli birikmalar — flobafenlarni hosil qiladi. 
Kondensatsiyalanuvchi taninlar uch valentli temir tuzlari bilan qora-yashil rangli 
cho‘kma hosil qiladi. Taninlar ba’zan quyidagi guruhlarga bo‘linadilar:
1. Flavan hosilalari. Kondensatsiyalanuvchi taninlarning asosiy qismini flavan 
hosilalari — flavolanlar: flavan-3-ollar (katexinlar) va qisman flavan-3-, 4-diollar 
(leykoantotsianlar) tashkil qiladi. Flavolanlar flavanlarga yaqin birikmalar bo‘lib, 
keyingi vaqtda ularning bir qanchasi taninlar tarkibidan sof holda ajratib olindi va 
yaxshi o‘rganildi.
2. Yuqori darajali kondensatsiyalashgan (jipslangan) taninlar va flobafenlar. Bu 
taninlar yaxshi o‘rganilmagan. 
OSHLOVCHI MODDALARNI TAHLIL QILISH USULLARI. OSHLOVCHI 
MODDALARGA SIFAT REAKSIYALARI. 
Odatda, o‘simlik taninlariga sifat reaksiyalar qilish uchun mahsulotdan 10% li suvli 
ajratma tayyorlab, 5 ta probirkaga 3 ml dan quyiladi va ular ustiga temir-ammoniyli 
achchiqtoshning va temir xloridning hamda alkaloidlar, o‘simlik shilliq moddalari 
va jelatinning 1 % li eritmasidan qo‘shiladi. Temir tuzlari eritmasi qo‘shilgan 
probirkada taninlar bo‘lsa, qora-ko‘k (pirogallol guruhi) yoki qora-yashil 
(pirokatexin guruhi) rang va shu rangdagi cho‘kma, shilliq moddalar, jelatin hamda 
alkaloidlar eritmasi qo‘shilgan probirkada esa rangsiz cho‘kma hosil bo‘ladi.
OSHLOVCHI MODDALARNING TASNIF REAKSIYALARI 
1. Oshlovchi moddalarning qaysi guruhga mansubligini xlorid kislota va formalin 
ishtirokida olib boriladigan tasnif reaksiyasi yordamida aniqlash mumkin. Buning 
uchun 200—250 ml hajmli tagi tekis kolbaga o‘simliklardan tayyorlangan 10% li 
tanin ajratmasidan 50 ml solinadi va ustiga 10 ml konsentrlangan (1:1) xlorid kislota 
va formalinning 40% li eritmasidan 15 ml qo‘shiladi. So‘ngra kolbani tik turuvchi 
shisha nay bilan birlashtirib, elektr plitka ustida to qizil g‘isht rangli cho‘kma 
(taninlarning kondensatsiyalanuvchi guruhi kondensatsiyalanishidan vujudga 
kelgan cho‘kma) hosil bo‘lgunga qadar astasekin qizdiriladi. Hosil bo‘lgan cho‘kma 
filtrlansa, filtratda gidrolizlanuvchi guruhning parchalangan mahsulotlari qoladi. Bu 
guruh mavjudligini aniqlash uchun 5 ml filtrat olib, ustiga 1 g kristall holdagi natriy 
asetatdan asta-sekin solinadi va suyuqlikni chayqatmay, temir-ammoniyli 
achchiqtoshning 1% li eritmasidan 10 tomchi qo‘shiladi. Natijada, kristall ustidagi 
neytral zonada filtratdagi taninlarning gidrolizlanuvchi guruhi parchalangan 

---

34 
mahsulotlari mavjudligini isbotlovchi ko‘k yoki zangori rangli to‘garakcha hosil 
bo‘ladi.
2. Kolbachaga o‘simliklardan tayyorlangan 10% li taninlar ajratmasidan solib, unga 
nitrozometil uretan qo‘shib qaynaguncha qizdirilsa, kondensatsiyalanuvchi 
(pirokatexin guruhi) oshlovchi moddalar to‘liq cho‘kadi. Cho‘kma filtrlanadi. 
Filtratda gidrolizlanuvchi (pirogallol guruh) oshlovchi moddalar borligini aniqlash 
uchun probirkada olingan 5 ml filtratga 1 g kristall holdagi natriy asetatdan solinadi 
va suyuqlikni chayqatmay, temir-ammoniyli achchiqtoshning 1% li eritmasidan 10 
tomchi qo‘shiladi. Pirogallol guruhi oshlovchi moddalar bo‘lsa, filtrat 
binafsharangga bo‘yaladi.
OSHLOVCHI MODDALARNING TIBBIYOTDAGI AHAMIYATI. 
Oshlovchi moddalar va tarkibida taninlar bo‘lgan mahsulotlardan tayyorlangan 
dorivor preparatlar tibbiyotda me’da-ichak (ich ketishi, kolit), og‘iz va tomoq shilliq 
qavatlarining yallig‘- lanishi (stomatit, gingivit) kasalliklarini, teri kuyishi, surunkali 
ekzema hamda yaralarni davolashda burishtiruvchi va bakteritsid modda sifatida 
hamda ichakdan qon oqishini to‘xtatish uchun ishlatiladi. Taninlarning bunday 
ta’siri ularning oqsil moddalar bilan cho‘kma berishiga hamda fenol gidroksil 
guruhlarining bakteritsid xossalariga asoslangan. Bulardan tashqari, taninlar og‘ir 
metallarning tuzlari, alkaloidlar va glikozidlar bilan zaharlanganda antidot sifatida 
ham ishlatiladi.
EMAN (DUB) PO‘STLOG‘I – CORTEX QUERCUS. 
O‘simlikning nomi. Oddiy eman (dub) (qo‘ng‘ir eman, bandli yoki yoz dubi) — 
Quercus robur L. (Quercus pedunculata Ehrh.) va bandsiz gulli eman (qish dubi) — 
Quercus petraea Liebl. (Quercus sessiliflora Salisb.), qoraqayindoshlar — Fagaceae 
oilasiga kiradi (77-rangli rasm). Oddiy eman bo‘yi 40 (ba’zan 50) metrga yetadigan 
daraxt. Eman daraxtining shoxlari yorilmagan kumushrangli, tanasi esa yorilgan 
qo‘ng‘ir-kulrang tusli po‘stloq bilan qoplangan. Bargi patsimon bo‘lakli, umumiy 
ko‘rinishi cho‘ziq-teskari tuxumsimon bo‘lib, poyada qisqa bandi bilan ketma-ket 
joylashgan. Gullari bir uyli, bir jinsli, otalik gullari siyrak, ingichka kuchalaga 
to‘plangan. Gulqo‘rg‘oni 5—9 ta chiziqsimon-lansetsimon bo‘lakka qirqilgan, 
otaligi 5—10 ta. Onalik gullari 1—3 tadan bo‘lib, ularning gulqo‘rg‘oni yaxshi 
taraqqiy etmagan, 6 bo‘lakli, onalik tuguni uch xonali, pastga joylashgan. Mevasi — 
gulqo‘rg‘onining qoldig‘iga joylashgan, uzun bandli cho‘ziq yong‘oqcha. Aprel-
may oylarida (40—60 yoshdan boshlab) gullaydi, mevasi sentabr-oktabrda pishadi. 
Qishki eman oddiy emandan mevasining bandsiz, bargining uzunroq bandli bo‘lishi 
bilan farq qiladi. Geografik tarqalishi. Eman daraxti Ukraina, Belorus, Moldova, 
Boltiqbo‘yi mamlakatlari, Rossiyaning Yevropa qismidagi keng yaproqli va aralash 
o‘rmon zonasida ko‘p tarqalgan. Mahsulot tayyorlash. Dub daraxti po‘stlog‘i 
bahorda, ya’ni daraxt tanasida suv yurisha boshlagan paytda maxsus ajratilgan 
yerdagi daraxtlardan shilib olinadi. Odatda, usti tekis, yorilmagan, po‘stlog‘i 
yaltiroq yosh, tanasining diametri 5—10 sm li daraxtdan yoki katta daraxtning yosh 
shoxlaridan yig‘ilib, ochiq havoda, quyoshda quritiladi. Mahsulotning tashqi 

---

35 
ko‘rinishi. Tayyor mahsulot har xil 
uzunlikdagi (30 sm gacha), 2—3 mm (6 mm 
gacha) qalinlikdagi naychasimon yoki 
tarnovsimon 
po‘stloqdan 
iborat. 
Po‘stloqning ustki tomoni och qo‘ngir yoki 
och kulrang tusli, yaltiroq, ba’zan xira, silliq 
yoki 
biroz 
burushgan, 
yorilmagan, 
yasmiqchali, ichki tomoni esa sariq-
qo‘ng‘irrangli, 
uzunasiga 
juda 
ko‘p 
ingichka qirrali bo‘ladi. Po‘stloq (sindirib 
ko‘rilganda) tolali. Quritilgan po‘stloqda 
hid bo‘lmaydi. U kuchli burishtiruvchi 
mazaga ega. Po‘stloqning ichki tomonini 
temir-ammoniyli achchiqtosh eritmasi bilan 
namlansa, qora-ko‘k rangga bo‘yaladi. 
Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Sovuq 
usulda 
yumshatilgan 
po‘stloqni 
ko‘ndalangiga kesib, preparat tayyorlanadi. 
Floroglusin eritmasi va xlorid kislota bilan bo‘yalgan po‘stloqning ko‘ndalangiga 
kesilgan preparati mikroskop ostida ko‘riladi (25-rasm). Po‘stloq tashqi tomondan 
po‘kak (probka) to‘- qimasi bilan qoplangan. Uning ichkarisida esa po‘stloq 
parenximasi joylashgan. Po‘stloq parenximasida guruh holida lub tolasi va 
toshsimon hujayralar hamda lub tolasi bilan toshsimon hujayralar galma-gal 
o‘rnashib hosil qilgan tutash mexanik halqa (belbog‘) bo‘ladi. Agar mexanik halqa 
uzilib ketgan bo‘lsa (po‘stloq yorilganda), mahsulot past sifatli (qari) hisoblanadi. 
Mexanik halqa hamda lub tolalari va toshsimon hujayralar flora.25-rasm.