Ushbu amaliy mashg’ulotlar ishlanmasi Urganch Davlat Universiteti Kengashining 20 yil dagi “ ” –sonli bayoni bilan tasdiqlangan. Tuzuvchilar: U. Q. Abdurahimov

3. O’quv jarayonining mazmuni. 
1) Texnika xavfsizligini tushintirish.
2) Oshlash bosqichlarini o’rganish. 
3) Bunday o’simliklar turlarini 
ajratish.
4. O’quv jarayonida amalga 
oshirish tеxnologiyasi (mеtod, 
forma (shakl), vosita usul, nazorat 
baholash). 
а) Darsning turi – suhbat.
b) Mеtod – FSMU. 
v) Forma (shakl) – guruh.
g) Vosita – doska, tarqatma matеrial, 
jadval, tayyor prеparat.
d) Usul – nutqli.
е) Nazorat – kuzatish, ko’rish.
j) Baholash – o’z-o’zini va umumiy 
baholash.
5. Mеtod F.S.M.U. trеningi. 
F – fikringizni bayon eting.
S – fikringiz bayoniga sabab 
ko’rsating.
M – ko’rsatgan sababingizni 
isbotlovchi dalil ko’rsating.
U – fikringizni umumlashtiring.
Hayvonlarning xom terisini oshlash xususiyatiga ega va ko‘p atomli fenollar 
hosilasidan iborat hamda o‘simliklardan olinadigan yuqori molekulali zaharsiz 
murakkab organik birikmalar o‘simlikning oshlovchi moddalari — taninlar deb 
ataladi. Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan 
birikib, erimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi o‘zidan suv 
o‘tkazmaydigan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga ega bo‘ladi. 
Taninlar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ayniqsa, ikki pallali o‘simliklar sinfiga 
kiruvchi oilalarda, masalan, ra’noguldoshlar Rosaceae, dukkakdoshlar — Fabaceae, 
qoraqatdoshlar — Saxifragaceae, torondoshlar — Polygonaccae, toldoshlar — Sali-
caceae, qoraqayindoshlar — Fagaceae, pistadoshlar — Anacardiaceae va boshqa 
oilalarda ko‘p uchraydi. Taninlar, ayniqsa (gallalarda), o‘simliklarning patologik 
o‘simtalarida ko‘p (ba’zan 70 % dan oshadi) bo‘ladi.
Oshlovchi moddalar o‘simliklarning hamma organlarida to‘planishi mumkin! Ular 
daraxt va butalar po‘stlog‘ida, yog‘och qismida hamda ko‘p yillik o‘t 
o‘simliklarning yerostki organlarida ko‘p bo‘ladi. Ba’zan taninlar daraxt va butalar 
bargida, mevasida, o‘t o‘simliklarning barcha yerustki qismida ham to‘planadi.
OSHLOVCHI MODDALARNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI 
O‘simliklardan ajratib olingan oshlovchi moddalar — taninlarning bir qancha 
formalari aralashmasidan iborat, shu sababli ular amorf kukun holida bo‘ladi. Sof 
holda ajratib olingan ba’zi komponentlar (masalan, katexinlar)ni kristall holda olish 
mumkin. 

---

32 
Taninlar suvda, har xil darajadagi spirtda va sirka kislotaning etil efirida yaxshi, 
boshqa organik erituvchilarda yomon eriydi yoki butunlay erimaydi. Oshlovchi 
moddalarning suvdagi eritmasi och qo‘ng‘irrangli, hidsiz va burushtiruvchi mazali, 
kuchsiz kislotali xossaga ega bo‘lgan kolloid eritma. Suvda eritilgan oshlovchi 
moddalarni oqsil modda, og‘ir metallarning tuzlari, alkaloidlar va glikozidlarning 
eritmalari yordamida cho‘ktirish mumkin. Taninlar ko‘p atomli fenollarning 
hosilalari bo‘lib, boshqa fenollar singari temirning uch valentli tuzlari eritmasi bilan 
rangli (qora-yashil va qora-ko‘k rangli) cho‘kma hosil qiladi. Taninlar havo 
kislorodi va fermentlar ta’sirida oksidlanib, qo‘ng‘irrangli hamda sovuq suvda 
erimaydigan birikma — flobafenlarga aylanadi.
OSHLOVCHI MODDALARNING KIMYOVIY TARKIBI 
Taninlarni ishqorlar ishtirokida 180—200°C gacha qizdirilsa, ulardan piroketexin 
yoki pirogallol ajralib chiqadi. Shuning uchun ular pirogallol va pirokatexin 
guruhlariga bo‘linadi. Bu tasnif taninlarning eng oddiy va eng eski tasnifidir. Ana 
shu tasnif bo‘yicha oshlovchi moddalarning ayrim guruhlarini aniqlashda quyidagi 
reaksiyadan foydalanilgan: agar oshlovchi moddalar eritmasiga uch valentli temir 
tuzlarining eritmasi ta’sir ettirilsa, pirokatexin guruhiga kiruvchi taninlar qora-
yashil, pirogallol guruhiga kiruvchi taninlar esa qora-ko‘k cho‘kma hosil qiladi. 
Agar oshlovchi moddalarga kislotalar hamda boshqa reaktivlar ta’sir ettirib 
qizdirilsa, ularning bir qismi gidrolizlanib, birmuncha oddiy komponentlarga 
parchalansa, ikkinchi qismi esa murakkablashib yuqori molekulali birikma hosil 
qiladi. Shunga ko‘ra, Povarnin va Freydenberg barcha oshlovchi moddalarni 
ularning kimyoviy tarkibiga va ayrim molekulalari orasidagi bog‘lanishlarga qarab 
ikkita katta guruhga bo‘ladi. I. Gidrolizlanuvchi (estro) taninlar. Bu guruhga 
kiruvchi taninlar glikozidlar xususiyatiga ega bo‘lib, ular molekulasida efirlarga xos 
bog‘lanish bor. Shuning uchun fermentlar, suyultirilgan kislotalar ta’sirida 
gidrolizlanib, o‘zining oddiy komponentlariga parchalanadi. Asosan, bu taninlar 
pirogallol hosilalaridan iborat. Ular uch valentli temir tuzlari eritmasi bilan qora-
ko‘k rangli birikma (cho‘kma) hosil qiladi. Gidrolizlanuvchi taninlarga quyidagi 
birikmalar kirishi mumkin: