Қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари §

Ўтга чидамлилик 
деб материалга юқори ҳарорат узоқ вақт таъсир қил- 
ганда эримасдан ва шакли ўзгармасдан чидаш хоссасига айтилади. Ўтга чи- 
дамлилик даражасига кўра материаллар оловга чидамли, қийин эрийдиган ва 
осон эрийдиган материалларга бўлинади. 
Ўтга чидамли материаллар 1580 
0
С дан юқори ҳароратнинг узоқ муддатли 
таъсирига чидамли бўлади. Улар саноат ўчоқларининг ички юзаларини қоп- 
лаш (шамот ғишт) учун ишлатилади. Қийин эрийдиган материаллар 1350 дан 
1580 
0
С гача ҳароратга бардош бера олади ( ўчоқлар ясаладиган гжел ғишти). 
Осон эрийдиган материаллар 1350 
0
С дан паст ҳароратда юмшайди (оддий гил 
ғишти). 
§1.4. Материалларнинг механик хоссалари 
 
Архитектурабоп-қурилиш материаллари ва конструкциялари турли хил 
ташқи кучлар таъсирига учрайди. Натижада материалда деформация ва ички 
кучланишлар юзага келади. Ташқи кучлар доимо таъсир этувчи 
статик 
ва 
тўсатдан таъсир этувчи 
динамик 
турларга бўлинади. 
Архитектура материалларининг механик хоссалари шартли равишда мус- 
таҳкамлик ва деформатив қисмларга ажратилади. Мустаҳкамлик хоссаларга 
материалнинг сиқилишдаги, эгилишдаги, чўзилишдаги мустаҳкамликлари, 
зарбга ва ишқаланишга (қаттиқлик, едирилиш, ейилиш) қаршиликлари киради. 
Деформатив хоссаларга эса эластиклик, пластиклик, нисбий деформация ва 
мўртлик кабилар киради. 
§1.4.1. Мустаҳкамлик хоссалар 
 
Мустаҳкамлик. 
Материалнинг мустаҳкамлиги ташқи кучлардан вужудга 
келадиган ички кучланишлар таъсири остида бузилишга қаршилик кўрсатиш 
хоссасидир. Бино ва иншоотларда материаллар сиқилиш, чўзилиш, эгилиш ва 
ш. к. кучлар таъсирида турли хил ички кучланишларга дуч келади. Ички 
кучланишлар маълум чегаравий қийматга етганда материалнинг қаршилик 

---

қилиш қобилияти чекланади ва у бузилади (синади, узилади ѐки умаланиб 
парчаланиди). Демак, материалнинг мустаҳкамлиги уларнинг мустаҳкамлик 
чегараси R орқали ифодаланади. 
Мустаҳкамлик чегараси деб, материалнинг максимал куч таъсирида бузил- 
ган вақтида ҳосил бўлган ички кучланиш га айтилади. Бино ѐки иншоот 
конструкцияларининг мустаҳкамлигини ҳисоблашда ҚМҚ да (ШНК) рухсат 
этилган кучланишдан фойдаланилади. Яъни материалнинг рухсат этилган 
кучланиши унинг мустаҳкамлик чегараси орқали ифодаланади: 
рух
=R/Z 
(1.16) 
бу ерда - R – мустаҳкамлик чегараси, МПа; Z – мустаҳкамликнинг заҳира ко- 
эффициенти. 
Ҳозирги вақтда материалларнинг бузилиш ҳолатини ҳисоблашда заҳира 
коэффициентлар ўрнига ҳисобий коэффициентлардан фойдаланилади. Бунда 
ортиқча юк, материалнинг бир жинслилиги, иншоотнинг ишлаш шароити ҳи- 
собга олинади.