«Қурилиш» факультети “Мехнат ва атроф мухит мухофазаси”



Download 1,8 Mb.
bet3/43
Sana04.07.2022
Hajmi1,8 Mb.
#738685
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   43
Bog'liq
Geologiya maruza kitobcha

Хозирги геология – кидирув ишлари энг аввал хар бир районнинг геологик тузилишини ва унда учрайдиган фойдали казилмаларни синчиклаб урганиш асосида утказилади. Сунгра бу ерда мавжуд фойдали казилмаларни кидирув усули, казиб олиш йуллари аникланади аср буюк олимлари – Беруний ва Ибн Сино асарлари катта роль уйнади. (1)
Абу Райхон Беруний (973 - 1048) узининг араб тилида ёзган бир катор асарларида ер, минерал рудалар, геологик жараёнлар тугрисида жуда ажойиб фикрларни айтиб утади. У ернинг думалоклигига ишониш билан бирга, унинг катталигини хам биринчилар каторида улчайди. Берунийнинг астрономия трактатидаги схематик картаси кадимги дунёни яхши билганлигидан далолат беради, у бу сохада Гарб географларидан олдинда турган. Беруний уша вактдаги узининг картасига афсонавий мамлакатлар ва Каспий буйи мамлакатларини жойлаштирмайди, балки Хоразм ва Хиндистоннинг геологиясини тиклашга уриниб, окар сувлар фаолияти хакидаги илмий фикрларни чиройли килиб тасвирлаб беради. Беруний айрим «олимлар»нинг худонинг хохиши билан арикдаги сув оркага караб окиши мумкин, деган нотугри фикрларини фош этиб, сув окимининг асл маъносини ечиб ва у табиат конунларига мос процесс эканлигини тасдиклаб беради. Унинг фикрича, сув марказга интилиш кучига эга, бинобарин у пастдан юкорига ока олмайди. Тог багридан булок ёки ердан фонтан булиб чикаётган сувларни Беруний ердаги босим кучига боглаб тушунтирган.
Дарё ёткизиклари хакида эса Беруний узининг «Ахоли яшайдиган ерлар орасидаги масофаларнинг охирги чегарасини аниклаш» номли асарида бундай дейди: «Кимки бу хакида фикр юритар экан, у шундай хулосага келади: тош ва шагаллар хамда майда заррачалар турли куч таъсири билан тогдан ажралади; кейин улар узок вакт давомида сув ва шамол кучи туфайли кирралари синиб силликлашади хамда юмалок шаклга киради. Улардан уз навбатида майда доначалар – кум ва чанглар пайдо булади. Агар бу шагаллар дарё узанида тупланса, орасига гил ва кум кириб, бир бутун «хамирга» айланади. Вактнинг утиши билан аралашган нарсалар сув тагида кумилиб кетади…»
«Агар биз ана шундай думалок тошлардан ташкил топган тогларни учратсак, улар албатта юкорида баён килганимиздек пайдо булган, десак булади. Тошлар ер устида ёки катламлари орасида учраши мумкин. Бундай процесс узок вактни талаб этади ва бизнинг тасаввуримиздан ташкаридаги доимий узгаришлар билан бевосита богланган холатда юз беради».
Берунийнинг замондоши, буюк олим, табиатшунос ва файласуф Абу Али ибн Сино (980-1037) хам геология фанининг ривожланишга узи хиссасини кушди. Ибн Синонинг геологик дунёкарашлари унинг илмий комуси – «Ашшифо» (Калбни даволаш) деган китобнинг «Табиат» деган булимида ёритилган, шу китобнинг бешинчи кисми метеорологик ходисаларга доир. Бу кисмнинг икки боби жинсларга, масалан, минералларнинг пайдо булим сабабларига ва метеорологик ходисаларнинг келиб чикиш масалаларига багишланган. (1)
Ибн Сино тог жинси ва минералларнинг физик хоссасини, тог ва водийларнинг пайдо булиш шароитларини текширган ва улар хакидаги гипотезани ривожлантирган.
Машхур озарбайжон математиги астрономи Мухаммад Насриддин табиатшунослик сохосидаги жуда куп ишлари билан бирга минераллар хакида «Жавохирнома» деган асарни яратди. Бу асарда 34 минерал-зумрад, лаъли, шпинель, феруза, лазурит, агат, яшма ва бошка минералларга характеристика берган.
1545 йилда поляк олими Николай Коперникнинг «Осмон жисмларининг айланиши тугрисида» деган асари нашр килинди. Коперник ер уз уки атрофида ва бошка планеталар билан эса бирга Куёш атрофида айланишини исбот этди.
Урта Осиёда математика (алжабр) ва астрономия фанларини ривожлантиришда машхур олим Улугбек гоят катта куч ва гайрат сарфлади. Осмон жисмларини таркалиш конунини, харакатини, сонини жумладан, Куёш системасини биринчилар каторида тугри талкин килди. Табиатшунослик сохаларида куп янгиликлар яратаган М.В.Ломоносов (1711-1765) геология ва минералогия сохасида хам салмокли ишлар килди. Ломоносов уша вактгача геология ва минералогия сохасида йигилган материалларни туплаб, назарий жихатдан асослади ва уни шундай илмий даражага кутардики, Гарбий Европа табиатшунослари бу даражага 100 йилдан кейин етди. (1, 2.)
М.В. Ломоносовнинг 1757 йилда чиккан «О слоях земных» («Ер катламлари хакида») китобида – «Ер уз тарихига эга, унинг бу тарихи хамма вакт узгариб, ривожланиб туради, тоглар пайдо булади, улар емирилади, янги жинслар хосил булади», дейди. М.В.Ломоносовнинг фикрлари унинг геология фанининг асосчиси эканлигидан дарак беради.
XIX асрнинг иккинчи ярмида яшаган Владимир Онуфриевич Ковалевский (1842-1883) палеонтология сохасида эволюцион назарияга асос солди. У организмларнинг ривожланиши процессидаги узвий богланишларини тасдиклаб, уларнинг ташки куринишидаги узгаришларнинг сабабини курсатиб берди ва бунда мухитнинг роли катта эканлигини айтиб, организм ва мухит орасидаги узаро богланишга катта ахамият берди.
XIX асрнинг охирларида атокли рус геологи И.В.Мушкетов (1850-1902) 2 томда иборат «Физик геология» асарини ёзиб тугатди. XIX асрнинг охирларида (1886-1888) Мушкетов Урта Осиё (илгариги Туркистон улкаси) да геологик тадкикотлар олиб борди ва Урта Осиё геологиясига багишланган «Туркистон» деган илмий асар яратди. Бу асар Урта Осиё геологияси хакидаги биринчи илмий асар эди. Шу билан бирга И.В.Мушкетов, Г.Д.Романовский билан бирга 1884 йилда Туркистоннинг биринчи геологик харитаси тузди.
XIX асрнинг охирларида геология – минералогия фанидан тупрокшунослик фани ажралиб чикди. Бу фанни вужудга келишида атокли рус олими Василий Васильевич Докучаев (1846-1905) нинг хизмати каттадир.
В.И.Попов (1938) эса ер хакида ядро гипотезасини ишлаб чикди. В.В.Белоусов «Геотектониканинг асосий масалалари» (1948) деган китобида ернинг ривожланиши хакидаги радиомиграцион гипотезани такдим этди.
Кейинги 10-15 йилларда ЎЗБЕКИСТОН да регионал геология ва геотектоника, геофизикани ривожлантиришда бир канча ёш олимлар чикди. Ш.Д.Давлатов, М.О.Ахмаджонов, О.М.Борисов, Б.Б.Тальвирский, Т.Л.Бобожонов ва бошкалар шулар жумласидандир.
А.Е.Ферсман, В.И.Вернадский, А.К.Болдирёв, А.Г.Бетехтин, Н.А.Смольянинов, А.С.Уклонскийлар минералогия хакида йирик монография ва дарсликлар яратдилар.
Урта Осиёда металлогения ва петрографияни ривожлантиришда Х.М.Абдуллаев, И.Х.Хамробоев, И.М.Мирхожиев, Х.Н.Боймухамедов ва И.М.Исамухамедовлар гоят катта иш олиб бордтлар. (1, 2, 3, 4.)
Урта Осиё гидрогеология сохасида Н.Ф.Погребов, В.С.Ильин, К.Н.Каменский, О.К.Ланге, Н.И.Толстихин, Н.Н.Славянов, Г.О.Мавлонов, М.С.Хасанов ва бошкалар катта илмий иш олиб бордилар. Айникса, инженерлик геологияси ва сейсмологияни ривожлантиришда академик Г.О.Мавлоновнинг хизмати катта. Нефть конларини урганишга И.М.Губкин, Урта Осиёда О.М.Акрамхуждаев куп хисса кушди.
Геолог олимларимиз мамлакатимиздаги минерал ресурсларнинг запасларини аникладилар. Фаргона водийда нефть-газ конлари, Мурунтов, Газли, Олмалик, Олтинтопган ва бошка куп конлар шулар жумласидандир.


1.3.Геология фани хозирги замон илгор техникаси ва фани ютукларидан кенг фойдаланиб, денгиз ва океанларнинг геологиясини ва фойдали казилмаларини урганмокда.
Ер шарини космосдан текшириш усули билан тегишли фойдали казилма конларини ва структураларини аниклашда космонавтларнинг олган фотосуратларидан кенг фойдаланмокда.
XX аср фан-техника асри булиб, ер ва планеталарни текшириш энг тараккий этган даврдир. Космик кемаларнинг планеталараро парвози, улардан олинган фотосуратлар ернинг геологик тузилишини урганишни жуда хам тезлаштириб юборди. Ернинг геологик тузилиши космик суратлардан аникланиб олинмокда. Хозирда сертамокли саноатни ва кишлок хужалигини геологларнинг машаккатли мехнати туфайли топиладиган минерал хом ашёларсиз тасаввур килиб булмайди. Бизга маълум булган барча фойдали казилмалардан олинган металлар: мис, кургошин, рух, никель, вольфрам, молибден, темир ва бошкалар огир саноатнинг асосий хом ашёси хисобланади. Заргарликда олтин, кумуш, олмосдан тортиб то кахрабогача; курилишда эса интрузив жинслардан лабродорит,мармар, гранит, яшма; чукиндилардан гил, шагаллар кенг кулланилади. Самолёт, кема, ракета, машина-созликда харбий иншоотлар курилишда ва бошка куп сохаларни турли геология махсулотларисиз тасаввур килиб булмайди.
Ёкилги сохасида: нефть, кумир, ёнвчи сланец, газ, торфлар мухим хом ашёдир.
Кишлок хужалигини угит билан таъминлашда фосфорит, апатитлар ва калийли тузлар мухим роль уйнайди. Медицина сохасида хилмахил дорилар минераллардан олинади. Инсон хаётини шифобахш сувлар, тузларсиз тасаввур килиб булмайди.
Халк хужалигининг ривожланиши учун юкорида кайд килинган металларни, маъданларни ва кимматбахо минерал хамда курилиш хом ашё базасини бойитиш керак. У ёки бу минерал хом ашё етишмаса, бирор саноат ишдан тухтайди. Бинобарин саноат ва кишлок хужалиги минерал хом ашёларнинг пухта аникланган запаслари билан олдиндан таъминланиши лозим.
Бундан ташкари, хар йили миллионлаб тонна торф, фосфорит, апатит, нефть ва газ, бир неча миллиард км3 курилиш материаллари олинади. Демак, геология фани жамият тараккиётини ривожлантиришда энг зарурий табиий фанлардан булиб келган ва келажакда хам шундай булиб колаверади.



Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish