Urganch davlat universiteti X. R. Matyoqubov, J. K. Tojiyev texnologiya va dizayn

Suvda  eriydigan bo`yoqlar.
    Suvda  eriydigan  bo`yoqlarning afzalliklari  atrof-
muhitga  zararli  havoning  yaxshi  o`tkazuvchanligi,  zaharli  hid  yo`q.  Ilova 
texnologiyasi har qanday materialni bo`yash uchun javob beradi.  
Dezinfektsiyalash  vositasi  sifatida  fenol  kuchli  antiseptik  sifatida  ishlatiladi. 
Ayniqsa  uning  katta  qismi  plastmassa  -  fenoplastlarni  ishlab  chiqarishga  sarflanadi. 
Fenol  giyohvand  moddalar,  fotosurat  ishlab  chiqaruvchilar  va  bo`yoqlar  ishlab 
chiqarishda qo`llaniladi.  
Fenoplastlar  elektrotexnika,  mashinasozlik  (shu  jumladan,  avtomobilsozlik) 
sanoatida,  kimyo  sanoatida  va  boshqa  ko`plab  sohalarda,  shuningdek,  maishiy 
tovarlar  ishlab  chiqarishda  rangli  va  qora  metallarning  o`rnini  bosuvchi  vositalar 
sifatida keng qo`llaniladi.  
Ishlab  chiqarish  jihatidan  fenolik  smolalar  umumiy  plastmassa  sanoatida 
birinchi  o`rinlardan  birini  egallaydi.  Shu  bilan  birga,  plastmassa  va  sintetik 
smolalarning  mumkin  bo`lgan  qo`llanilishining  tahlili  shuni  ko`rsatadiki,  eng  arzon 
va  iqtisodiy  jihatdan  samarali  bo`lgan  plastmassa  turlari  (arzon  neft-kimyoviy  xom 
ashyoni  ishlatishni  hisobga  olgan  holda)  poliolefinlar,  polivinilxlorid,  polistirol  va 
boshqa termoplastik materiallardir. Shu munosabat bilan, umumiy plastmassa ishlab 
chiqarishda  termosetkali  sintetik  qatronlar  va  plastmassalarning  (fenolik  plastmassa, 
amino  plastmassa  va  boshqalar)  ulushi  asta-sekin  kamayib  boradi  va  termoplastik 
sintetik smolalar va plastmassalar ishlab chiqarish ko`payadi.  
25 va 50/s/f yoqilg`i quyish uchun eksperimentlar kamerali shkalada  o`rnatildi. 
Yog`ochni yoqish uchun ishlatiladigan yoqilg`i sifatida - 2 sm qalinlikdagi taxtalar va 
plitalarni,  tabiiy  kauchukni  yoqish  uchun  -  10-30  kg  og`irlikdagi  kauchuk 
bo`laklarini,  PCB-ni  yoqish  uchun  -  qalinligi  2  dan  15  mm  gacha  va  uzunligi  1  m 
bo`lgan  PCB-ni  kesish  uchun.  Fenoplastlar  -  karbolitdan  yasalgan  nuqsonli 
mahsulotlar  (asboblar,  radiostantsiyalar,  elektr  jihozlari  va  boshqalar);  qog`ozni 
yoqish  uchun  -  gazeta  va  devor  qog`ozi  qoldiqlari;  paxta  yoqish  uchun  -  yigiruv 
ishlab chiqarish chiqindilari (yong`oq, go`ng).  

---

- 134 - 
 
Fenol fraktsiyasi individual sintetik fenollar va ularning sun‘iy aralashmalaridan 
tashqari  fenoplastlarni  ishlab  chiqarish  uchun  ishlatiladi  -  ko`mir  yoki  hijob 
smolalarini distillash orqali olingan kamida 65% fenolni o`z ichiga olgan krenol bilan 
fenol aralashmasi. 200 ° C haroratda mahsulotning kamida 95% bug`lanadi.  
Fenolik  plastmassalarni  ishlab  chiqarish  hajmi  juda  katta  va  o`sishda  davom 
etmoqda, garchi ishlab chiqarishning o`sish sur‘ati bo`yicha ushbu materiallar boshqa 
bir qator polikondensatsiya va ayniqsa polimerizatsiya plastmassalaridan pastdir.  
Fenolik plastmassani ishlab chiqarish va qayta ishlash natijasida paydo bo`lgan 
chang  nafas  olish  tizimining  kasalliklariga  olib  kelishi  mumkin.  Havo  bilan 
portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Ish xonalarida havoning eng ko`p ruxsat etilgan 
chang miqdori 6 mg/m ni tashkil qiladi.  
Suyuqlikka  qo`shimcha  ravishda,  press  kukunlari  ma‘lum  hajm,  planshetlar, 
bosim  va  siqilish  sharoitida  ushlab  turish  bilan  ajralib  turadi.  Maxsus  hajm 
fenoplastlar  uchun  ma‘lum  miqdordagi  press  kukunini  tortish  orqali  topiladi,  u 
0,0022-0,0028 m/kg, aminokislotalar uchun 0,0025-0,0030 m/kg. Muayyan hajmning 
ko`payishi kukunning oqishini va planshetlanishini yomonlashtiradi, bundan tashqari, 
oldindan  tabletkasiz  bosilganda  mog`or  hajmining  oshishiga  olib  keladi.  Tabletka 
kukunning bir qismini standart qolipga bosish orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarishdagi 
bosim  ostida  ta‘sir  qilish  vaqti,  odatda  ko`plab  press  kukunlari  uchun  mahsulotni 
sinash  moslamasi  bilan  belgilanadi,  bu  ko`rsatkich  mahsulot  qalinligining  1  mm 
uchun  0,1  dan  1  min  gacha  (press  materialini  oldindan  qizdirish  bilan).  Siqilish 
mahsulotni qayta ishlash jarayonida chiziqli o`lchamlarning pasayishini tavsiflaydi va 
foizning o`ndan bir necha foizigacha o`zgaradi.  
Kamomadni  u  yoki  bu  shaklda  fenollar  bilan  qoplash  usullarini  belgilashda 
nafaqat bu kamomadning tonnadagi hajmini, balki u yoki bu mahsulotni ishlatishning 
iqtisodiy  samarasini  ham  baholash  kerak. Ushbu  pozitsiyalardan  ikkala  yirik  tonnali 
mahsulotlarni,  masalan,  dikresol  fraktsiyasini  va  zaharli  kimyoviy  moddalar  va 
antioksidantlarni  ishlab  chiqarish  uchun  zarur  bo`lgan  individual  fenollarni  ishlab 
chiqarish  bir  xil darajada  muhimdir.  Darhaqiqat, boshqa  materiallarni fenoplastlarga 
almashtirish samarasi bir tonna fenoplast uchun 5-10 ming rublni tashkil нetadi. Shu 
bilan  birga,  individual  krezollarga  asoslangan  pestitsidlar  va  antioksidantlar  ishlab 
chiqarishning iqtisodiy samarasi bir tonna fenol uchun 50-200 ming rublgacha нetadi.  
Tarkibida  rezorsinol-formaldegid  smolasi  bo`lgan  lateks  eritmasi  ko`pincha 
ishqorli  muhitda  ma‘lum  molyar  nisbatda  rezorsinol  va  formaldegidni  aralashtirib, 
rezina  ishlov  berish  moslamalari  yordamida  tayyorlanadi.  Aralash  xona  haroratida 
taxminan  6  soat  davomida  inkubatsiya  qilindi,  so`ngra  NK,  BSK,  vinilpiridin 
lateksiga  yoki  ushbu  materiallarning  aralashmalariga  qo`shildi.  Resortsinol  va 
formaldegidning  reaktsiyasi  ekzotermik  bo`lganligi  sababli  reaktsiya  paytida  va 
pishib yetish jarayonida doimiy haroratni ushlab turish juda qiyin. Keyin formaldegid 

---

- 135 - 
 
smolasi  o`zaro  bog`lash  va  pishib  yetish  jarayonini  yo`q  qilish  uchun  qo`shiladi. 
Aralashmaning so`rilishi viskoza uchun 5-8%, og`ir neylon matolar uchun 15% gacha 
bo`lishi  kerak.  Viskoza  uchun  lateks  komponenti  BSK  va  vinilpiridinli  lateks 
aralashmasidan  iborat  bo`lib,  ularning  nisbati  standart  kuchlilik  viskozasi  uchun 
80:20  dan  yuqori,  yuqori  quvvat  uchun  20:80  gacha.  Neylon  uchun  80-100% 
vinilpiridinli lateks ishlatiladi.  
Resortsinol-formaldegid smolasi (RFU) bo`lgan lateksli yopishtiruvchilar uchun 
kondensatsiyalanishning  ikki  bosqichi  zarur:  oldindan  lateks  yoki  lateks  smola 
tizimidan  tashqarida  va  keyinchalik  singdirilgan  simni  quritish  paytida.  Quruq 
qatlamli  tizimda  vulkanizatsiya  paytida  rezortsinol-formaldegid  smolalariga 
asoslangan  aralash  hosil  bo`ladi  va  kauchuk-mato  chegarasiga  o`tadi,  bu  ikkala 
komponent  o`rtasida  mustahkam  aloqani  ta‘minlaydi.  Silikon  dioksid  formaldegid 
donori  rezorsinol  bilan  reaktsiyaga  kelgunga  qadar  vulkanizatsiyani  sekinlashtirishi 
mumkin,  bu  esa  smolalar  ko`chib  o`tishi  va  keyinchalik  bog`lanish  hosil  bo`lishiga 
vaqt 
beradi. 
Bundan 
tashqari, 
rezortsinol-formaldegid 
smolasining 
polimerizatsiyasini  sekinlashtirishi  mumkin,  shuning  uchun  o`zaro  bog`lanish  mato 
bilan  chegarada  optimal  bog`lanishni  ta‘minlaydi.  Resortsinol  va  geksametilen 
tetramining  odatdagi  tarkibi  (kauchukning  har  yuz  qismiga)  mos  ravishda  25  va  15 
bo`lib,  matoga  kamida  25  mm  mato  yopishtiruvchi  qalinligi  kerak;  aks  holda, 
yopishqoqlik  qo`zg`atuvchilarining  standart  aralashma  hajmiga  orqaga  ko`chishi 
mumkin,  bu  ularning  kerakli  to`qima  bilan  chegarasida  ularning  konsentratsiyasini 
kamaytiradi.  Yupqa  qatlamli  kauchuk  matolarda,  agar  quruq  laminatsiya  tizimlari 
ishlatilsa,  ishlamay  qolish  hollari  juda  ko`p  uchraydi  -  bu  faol  moddaning  yetarli 
emasligi  yoki  yopishqoq  aralashmaning  yetarli  darajada  qalin  emasligi  natijasidir. 
Quruq  laminatsiya  bo`yalgan  mato  yoki  aralashmaning  rangsizlanishiga  olib  kelishi 
mumkin.