Urganch davlat universiteti turizm va iqtisodiyot fakulteti turizm va mehmonxona xo

12-MAVZU. TURIZM XIZMATLAR BOZORINING TASHKILIY-IQTISODIY MEXANIZMI.

Reja:

1. 
   Turizm xizmatlar bozorining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi tarkibini o‘rganish.
   
2. 
   Moliyalashtirish va sug‘urta mexanizmlarining tarkibiy qismi.
   
3. 
   Turizm xizmatlar bozorida tadbirkorlikni moliyalash va kredit bilan ta’minlash xususiyatlari
   

Turizm xizmat bozorini takomillashtirishning iqtisodiy mexanizmi jamoa, guruhlar va xususiy manfaatlarni muvozanatlashtirish, turistik mahsulot bozorining funksiyasini bajarish va uning rivojlanishini ta’minlaydigan xo‘jalik yuritish shakllari va usullarining iqtisodiy jarayonlar majmuini yaratishdan iborat. O‘zbekistonda turizm investitsion tizimining moliyaviy tarkibi ichki manbalarning uch asosiy guruhini qamrab oladi, jumladan, davlat, qo‘shma va xususiy manbalardir. Birinchi guruh: a) mamlakat uchun umumiy va davlat ahamiyatidagi ob’ektlar ro‘yxatiga kiritilgan turistik ob’ektlarni rivojlantirishga ajratilgan davlat byudjeti mablag‘lari; b) mintaqaviy byudjetlarning maqsadli mablag‘lari (viloyatlar, tumanlar miqyosida) va mintaqalararo kelishuvga ko‘ra ajratiladigan mablag‘lar; v) mahalliy byudjetlarning maqsadli mablag‘lari; g) turistik xizmatlar sohasi uchun ishchi va mutaxassislar tayyorlashga ajratilgan bandlik fondining mablag‘lari.

Ikkinchi guruhga ham davlat, ham xususiy mablag‘lar kirib, ular asosida tegishli fondlar shakllanishi mumkin. Ushbu fondlarga yo‘naltiruvchi mablag‘lar manbai davlat byudjeti mablag‘lari hamda turistik tashkilotlar va korxonalar ixtiyorida qoladigan mablag‘lar hisoblanadi. Manbalarning uchinchi guruhini turizmni rivojlantirish uchun firmalarga ajratiladigan, bank ssudalari, biznesmenlar va tadbirkorlarning xususiy mablag‘lari hamda xususiy shaxslar mablag‘lari tashkil etadi.

Bundan tashqari, tashqi moliyaviy manbalar ham mavjud bo‘lib, bular qatoriga mintaqani iqtisodiy rivojlantirishga yordam beruvchi dasturlarning bir qismi sifatida xalqaro tashkilotlardan (BMT, YUNESKO, BTT va boshqalar); xalqaro moliyaviy institutlardan (masalan, Rivojlantirish va Taraqqiyot butun Jahon Banki, Xalqaro Bank va hokazo), mintaqaviy va maxsus tashkilotlardan (misol uchun, tog‘li hududlarni rivojlantirish bo‘yicha xalqaro tashkilotlar, Islom Banki) hamda xususiy xalqaro moliyaviy tashkilotlar va tizimlardan ajratiladigan kreditlar kiradi. Daromadni oshirish va moliyalashtirish usullari muammosini hal qilish nafaqat qonuniy mablag‘ni olib chiqishni qisqartirish, balki “xufyona” mablag‘ning ko‘payishini chegaralash, tartibga solishning ham muhim omili hisoblanadi. Umuman, tadbirkor turizmga sarflangan mablag‘ining yuqori daromadli bo‘lishini aniq ko‘rgachgina, uni moliyalashtirishga harakat qila boshlaydi.

Kiruvchi va ichki turizm bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan respublika turfirmalarini hamda turistik xizmatlar ijrochilarini imtiyozli stavkalar bo‘yicha kreditlashdan tashqari, respublika aholisining O‘zbekistonning boshqa mintaqalariga turistik sayohatlarga chiqishi uchun imtiyozli kredit berish imkoniyatini izlash lozim. Turistik xizmat bozorini shakllantirish mexanizmi sifatida turistik korxonalarni kreditlashning lizing shaklini joriy qilish ma’qul. O‘zbek turmahsuloti bozorda raqobatbardosh bo‘lish uchun turistik avtobuslar parkini, mehmonxona, restoranlar jihozlarini yangilash, sog‘lomlashtirish muassasalarida eng yangi jihozlarni o‘rnatish zarur bo‘lmoqda. Albatta, bugungi kunda barcha turistik firmalar, sanatoriylar yoki mehmonxonalarimiz ham bunday qimmat haridlar uchun bir xilda moliyaviy imkoniyatlarga ega emaslar. G‘arbda esa bu kabi masalalar lizing operatsiyalari yordamida ancha muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. Boshqa kredit shakllaridan lizingning afzalliklari shundaki, lizing oluvchiga taqdim etiladigan xizmatlarning keng paketini kiritish mumkin, masalan, transport xizmatini tashkil etish va kreditlash; lizing ob’ektlarining montaji, texnika xizmati va sug‘urtalash; maslahat xizmatlari (soliq solish, bojxona jarayonlari); tashkiliy, muvofiqlashtiruvchi, aloqa xizmatlari va boshqalar.

Bundan tashqari, ijarachi kelishuvning mazmuni va tuzilishini aniqlashda bevosita ishtirok etadi, lizing kompaniyasi bilan birga kreditlashning asosiy shartlarini kelishib oladi, jumladan, ijara muddati, ijara to‘lovining miqdori va davriyligi kabi masalalarni birgalikda xal qiladi. Soliqqa tortish mexanizmini inobatga olsak, hozirgi kunda turistik korxonalar davlat, viloyat va mahalliy byudjetlar orasida taqsimlanadigan 28 turdagi soliq va yig‘imlarning to‘lovchilari hisoblanadi. Bunday byudjetlar orasidagi taqsimlanish bugungi kunda mintaqaviy boshqaruv tashkilotlarning turistik korxonalar faoliyatini rag‘batlantirish uchun yetarli miqdorda mablag‘ ajratishiga imkon bermayapti. Ichki va kiruvchi turizm sohasidagi korxonalar faoliyatini soliqqa tortish haqida respublika qonuniga imtiyozlar qabul qilish zarur bo‘lmoqda.

Hozirgi paytda O‘zbekistonda quyidagi soliq imtiyozlarining majmui yaratilishi lozim bo‘lmoqda:

• 
  soliq ta’tillari – turistik korxonaning soliq to‘lashdan ma’lum muddatga to‘liq ozod qilinishi;
  
• 
  soliq miqdorini kamaytirish – to‘liq belgilangan miqdor bo‘yicha hisoblangan soliqni to‘lashdan imtiyozli stavkani qo‘llash yo‘li bilan qisman yoki to‘liq ozod qilish;
  
• 
  turistik transport va jihozlarining tezlashtirilgan amortizatsiyasi, bu o‘z navbatida, turistik korxonalarga daromad va mol-mulkka soliq solishda soliq bazasini kamaytirish hamda jihozlar va texnikani yangilash imkonini beradi;
  
• 
  turmahsulotni sotishni rivojlantirish va turmahsulotni sotishga ko‘maklashuvchi reklama va boshqa tadbirlarga foydasi tegadigan soliqqa tortilmaydigan fondlar yaratish;
  

Bizning fikrimizcha, uzoq muddatli bank kreditining qimmatligi hamda turistik korxonalar uchun imtiyozli kredit olish qiyin bo‘lgan sharoitda, investitsion lizingli faoliyat bo‘yicha imtiyozli soliqlarni tiklash maqsadga muvofiqdir. Shu maqsadda lizing predmetidan foydalanish tufayli olingan daromadni dastlabki ikki yilga daromad solig‘idan, lizing shartnomalariga ko‘ra ish yuritadigan tashkilotlarni QQS to‘lovidan ozod qilish mumkin.

Bojxona nazorati ta’siri turizmning tadbirkorlik, avtoturizm kabi turlarining rivojlanishini turistlar tomonidan olib kiriladigan, olib chiqiladigan tovarlarga boj to‘lovlari miqdorini kamaytirish yo‘li bilan rag‘batlantirishdan iborat. Bugun O‘zbekistonda bojxona to‘lovlari bojxona chegarasidan o‘tadigan shaxslar, tovarlar, transport vositalari va boshqa predmetlarga o‘rnatilgan tartibda olinadigan boj poshlinasi, bojxona to‘lovlari, QQS, aksizlar, jami 11 turdagi to‘lovlarni tashkil qiladi.

Kiruvchi turizmni rag‘batlantirish maqsadida ko‘plab mamlakatlar hukumatlari aeroportlarda “Duty Free” bojsiz savdo do‘konlarini yaratishmoqda, shaxsiy avtotransportda kirishda turistlardan olinadigan boj to‘lovlari miqdorini kamaytirishmoqda, mamlakatda harid qilingan turistik tovarlarga QQSni bojxonada qaytarib berishmoqda. Tarifga oid boshqaruvning maqsadi tabiiy mahsulotlar, ya’ni gaz, elektr energiyasi, aviatsiya, temiryo‘l transporti kabilarga tariflarni o‘zgartirishdan iborat va bu, o‘z navbatida, respublikadagi turistik korxonalar faoliyatini rag‘batlantiradi, natijada, bu turistlarga ko‘rsatiladigan xizmatlarning narxida ham ijobiy aks etadi.

Iqtisodiy-malakaviy va xizmat ta’minoti mexanizmi maktabdan oliygohlargacha bo‘lgan o‘quv muassasalarining ko‘p bosqichli tarmog‘i, mutaxassislar malakasini oshirishga, ziddiyatsiz rivojlanishga, respublikada yagona ta’lim tizimini saqlashga qaratilgan bo‘lishi lozim. Turistik xizmat bozori tendensiyalariga muvofiq turistik ta’limning mintaqaviy tizimi asosiga quyidagi bosqichlardagi uzluksiz ta’lim amaliyotining tatbiq etilishi lozim: umumta’lim maktabi, o‘rta kasb-hunar o‘quv muassasasi, oliy maktab, qo‘shimcha ta’lim, turizm sohasi boshqaruvi kadrlari malakasini oshirish. Ushbu taklif qilinadigan ta’lim tizimi turizm ta’limida va kadrlar tayyorlashda turistik bozor talablaridan orqada qolmaslikni va turistik korxonalar rahbar hamda mutaxassislari-ning jadal tayyorlanishini ta’minlaydi.

G‘arbda iqtisodchilar tayyorlashning klassik modelidan farqli o‘laroq, iqtisodchi-pedagoglarni o‘qitishda, ularda iqtisodiy bilimlarni shakllantirish bilan birgalikda, pedagogik ish uchungina emas, balki menejment sohasidagi har qanday faoliyat uchun ham zarur bo‘lgan kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratiladi.

Iqtisod bo‘yicha professional ta’limning an’anaviy tizimdagi o‘qitishdan muhim farqi, bu kasbiy mutaxassislik bo‘yicha zaruriy tayyorgarlik va attestatsiyadan o‘tishdir. Shu maqsadda rejadagi mashg‘ulotlardan tashqari “ishchi” kasbi bo‘yicha praktikum va malakaviy amaliyot o‘tkaziladi. Bu turdagi amaliyotlar jarayonida noiqtisodiy pedagogika asosiy iqtisodiy tayyorgarlik tarkibiga qo‘shiladi, iqtisodiy fanlar turkumi esa umumiy standartlar talabiga moslashadi. Shu asnoda turistik soha mutaxassislarini tayyorlashdagi asosiy maqsadga erishiladi – malakaviy tayyorgarlikni o‘tagan pedagoglar tayyorlanadi.

Turizm sohasida sug‘urtalash turistik xizmat bozorini shakllantirish-dagi eng muhim mexanizmidan biridir. Bunda turizm sohasidagi tadbirkorlik xavf-xataridan sug‘urta, turistlar va ularning mol-mulkini sug‘urtalashni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Turizm sohasidagi tadbirkorlik xatari deganda, biz turizmda turistik tovarlarni ishlab chiqarish va turistik xizmatlar ko‘rsatish, ularni tatbiq qilish hamda sotish bilan bog‘liq tadbirkorlikning istalgan faoliyatida yuzaga keluvchi xavf-xatarni tushunamiz. Bizningcha, turizm sohasidagi asosiy tadbirkor-lik xatarlari turlicha ko‘rinishga ega. Masalan, siyosiy xavf-xatarlar, bu turistik mintaqada davlat siyosati oqibatida olingan daromad hajmining qisqarishi yoki zararning yuzaga kelish ehtimolidir. Bunday xavf harbiy harakatlar va fuqaroviy tartibsizliklar; kompaniya-kontragent joylashgan mamlakat hukumati xatti-harakatlari tufayli shartnomaning bekor qilinishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Siyosiy xatar milliy, mintaqaviy darajada bo‘lishi mumkin. Tijorat bilan bog‘liq xatar bu bozorda turistik xizmatlarini sotish, haridorning to‘lov layoqati, fors-major shart-sharoitlar xatarlarini o‘z ichiga oladi.

Navbatdagi xatar moliyaviy ko‘rinishga ega, binobarin, shartnomani tuzish va u bo‘yicha aniq hisoblashish orasidagi davrda yuz berishi mumkin bo‘lgan valyuta kursining o‘zgarishi natijasida moliyaviy yo‘qotishlar ehtimoli mavjud. Shuningdek, turistik korxona investorga bergan moliyaviy majburiyatlarini bajarmasligi oqibatida hamda turli turistik loyihalarga pul mablag‘larini sarflashdagi xatolar natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar ham xavflidir. Turizm sohasida investitsion xatarlarning oldini olishning davlat kafolatlarini quyidagicha amalga oshirish mumkin: respublika turistik korxonalarining korporativ qimmatli qog‘ozlari emissiyasining birlamchi joylashuvini ta’minlash; respublika mulkiga tegishli bo‘lgan mol-mulk bilan xususiy hissasi bo‘yicha kafolatni ta’minlovchi garov mexnizmini joriy qilish; respublika ixtiyorida bo‘lgan turistik korxonalar aksiyalari paketining kafolatli boshqaruvchi investorlarning ishonchli (trast) boshqaruviga topshirilishi; turizm sohasida investitsion xatardan sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash fondlarini yaratish; davlatning turistik korxonalarga kredit berish jarayonida kafil sifatida katnashishi.

Tadbirkorning ijtimoiy mas’uliyati doirasida bajariladigan shaxsiy sug‘urtalashning maqsadi turistik korxona xizmatchilariga mablag‘ to‘lash imkonini yaratish, mehnatga layoqatini yo‘qotganida ularni moddiy ta’minlash hamda ularga tibbiy xizmat ko‘rsatishdagi harajatlarni to‘lash kafolatini ta’minlash kiradi. Turist va uning mol-mulkini sug‘urtalashga, jumladan, hayoti va sog‘ligini sug‘urtalash, baxtsiz hodisalardagi tibbiy harajatlar, mol-mulkdan ayrilish, transport kechikishi, yomon ob-havo, turistik xizmatlarni risoladagidek bajarilmaganligi holatidagi to‘lovlardan tashqari, ayrim sababga ko‘ra (hujjatlarni, yukni yo‘qotish), yo‘llanmada ko‘rsatilgan vaqtda “chiqib keta olmaslik”dan sug‘urtalash jarayonlarini ham qamrab olishi mumkin. Siyosiy xatar, harbiy harakatlar xavfi, terroristik hodisalardan sug‘urtalash bilan butun dunyoda, odatda, ixtisoslashgan davlat tashkilotlari va agentliklari shug‘ullanishadi, chunki tijorat bilan bog‘liq sug‘urtachilar uchun bunday mas’uliyatning imkoni yo‘q. AQShda bu faoliyat bilan Eksport-import banki, Buyuk Britaniyada eksport kreditlari kafolat Departamenti, Fransiyada tashqi savdoni sug‘urtalash kompaniyasi shug‘ullanadi. O‘zbekiston sug‘urtachilari yuqorida aytib o‘tilgan xatarlarni fors-major shart-sharoit hisoblab, ularni sug‘urtalamaydilar va bu xorijdan respublikamizga kiruvchi turistlar oqimining kamayishiga sabab bo‘lmoqda. Bizningcha, tajriba sifatida “O‘zbekinvest” eksport-import sug‘urtalash milliy kompaniyasida qayta sug‘urtalash orqali davlat ishtirokida ushbu xatarlarni sug‘urtalashni yo‘lga qo‘yish mumkin bo‘ladi.

Turistik xizmatlar bozorini shakllantirishning iqtisodiy mexanizmi tadbirlaridan biri sifatida turistlar xavfsizligini bejiz o‘rganmayapmiz, chunki turist individual investor bo‘lib, turistik mintaqaning rivojlanishiga pul olib keladi va buning uchun turistning sayohat davridagi xavfsizligi to‘la ta’minlangan bo‘lishi kerak. Turistik xizmatlar mintaqaviy bozorini rivojlantirishning biz taqdim etayotgan quyidagi tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi mintaqa turistik imkoniyatlarning barcha tarkibiy qismlaridan foydalanishga imkon beradi.

Turistik xizmat bozori faoliyatining harakatdagi iqtisodiy mexanizmini tushunish uchun quyidagi ikki masalani hal qilish lozim bo‘lib, birinchidan, mazkur mexanizm tizimining asosiy jihatlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish; ikkinchidan esa shu tizimning alohida bo‘limlarini chuqur o‘rganish talab qilinadi. Tadqiqotlarning guvohlik berishicha, zamonaviy turizm davlat va boshqa moliyaviy hamda iqtisodiy institutlar, tashkilotlar nazorat qilayotgan va boshqarayotgan bozor muhitida faoliyat ko‘rsatmoqda. Shu tufayli barcha turistik korxona va tashkilotlar hozirgi paytda asosiy uch iqtisodiy tamoyillar asosida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda:

• 
  birinchidan, ular xo‘jalik yuritish erkinligini va, binobarin, tashabbus va mas’uliyat erkinligini ma’qul ko‘rishadi;
  
• 
  ikkinchidan, ularning xo‘jalik faoliyati turistik bozor qonunlariga (narx, talab va takliflar, raqobat, pul aylanishi, narxni shakllantirish qonunlari) ob’ektiv ravishda bo‘ysunadi;
  
• 
  uchinchidan, davlat va ijtimoiy institutlar (xususan, kasaba uyushmalari) turizmda bozor jarayonlarini boshqarishda turistga, tabiatga va, umuman, jamiyatga nisbatan ijtimoiy va axloqiy tarbiya munosabatini joriy etishga harakat qilmoqda.
  

Yuqoridagi tahlil hozirgi vaqtda zamonaviy turizm xo‘jalik faoliyatining asosini bozor munosabatlari va davlat tomonidan boshqariladigan institutsional mexanizmining uyg‘un ravishda birlashtirishdan iboratligini ko‘rsatmoqda.