Urganch davlat universiteti turizm va iqtisodiyot fakulteti turizm va mehmonxona xo

10-MAVZU. TURISTIK MAHSULOTGA NARX BELGILASH STRATEGIYASI.

Reja:

1. 
   Turizm xizmatlar bozorida narxlarning o‘zgarish jarayonlarini tahlil qilish.
   
2. 
   Turistik mahsulotga narx belgilash strategiyasi amallarini o‘zlashtirish.
   
3. 
   Mahsulotga narx o‘rnatishda strategiyalarni mavjud turlarini o‘rganish.
   

Muhim markenting qarorlaridan biri tovar yoki xizmatga nisbatan narx belgilash qarori hisoblanadi. Narx- iste’molchi mahsulotni qanday qabul qilishini aks ettiradi. U marketing kompleksini boshqa yo‘nalishlariga ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq chiqim, yetkazib berish harakatlari, tur mahsulotni sotish va tarqatish, shuningdek foyda normasi narxga qo‘shilgan bo‘lishi zarur. Tur mahsulotga to‘g‘ri narx belgilash maqsadida juda ko‘p omillarni tahlil qilish zarur.

Narx belgilashda avvalo ushbu turistik bozorda raqobat harakteri hisobga olinishi va raqobatchilarning narx siyosati tahlil qilinishi zarur.

Bozorda, halol raqobatda, alohida olingan bir haridor yoki sotuvchi joriy bozor narxi darajasiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi. Ushbu bozorda korxona marketing strategiyasini ishlab chiqishga unga ko‘p vaqt sarflamaydi. Bozorda monopolistik raqobat korxonasi o‘z tovarlariga keng ko‘lamda narx belgilaydi, negaki turli turfirmalar takliflari bir-biridan o‘ziga xosligi, sifati bilan farq qiladi. Korxona turli segmentlar uchun turli takliflar ishlab chiqadi va o‘z mahsulotlariga marka nomi berib reklama va shaxsiy sotish usullaridan olgan tajribasidan keng foydalanadi.

Oligopolistik bozor soni uncha katta bo‘lmagan turistik korxonalardan iborat. Yangi nomzodga bu bozorga yorib kirish qiyin. Har bir ishlab chiqaruvchi raqobatchilarning strategiyasi va harakatiga xushyorlik bilan qarab turadi.

Nisbatan yetuk g‘arb turistik bozorlarida raqobatning oligopolistik harakteri vujudga keladi. Odatda, bu yerda bir necha turfirmalar hukmronlik qilishadi.

Misol uchun, GFRda 1955 yildayoq uch yirik firmalar turistik bozor hajmining 57 % ni nazorat qila boshlagan edi.

Bozorda sof monopoliya chog‘ida bor-yo‘g‘i bitta sotuvchi bo‘ladi. Bu davlat monopoliyasi, tartibga solinadigan monopoliya bo‘lishi mumkin. Har birida alohida hollarda narxlash turlicha kechadi.

Turistik ob’ektlar davlat monopoliyasida noyob sifatlarga ega bo‘lishi mumkin (Moskva, Kreml).

Agar tovar haridor uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, davlat tannarxdan past narx belgilashi mumkin. Negaki haridorni to‘liq qiymatdagi tovarni sotib olishga qurbi yetmasligi mumkin. Narx umum iste’molni qisqartirish uchun baland belgilanishi ham mumkin (demarketing). Tartibga solinadigan monopoliyada davlat kompamiyalarga zarur normadagi foyda olishni ta’minlash uchun narxga ustama qo‘yishga ruxsat beradi. Tartibga solinmaydigan monopoliya hollarida firma o‘z ixtiyoricha narx belgilashi mumkin.

O‘zbekistonda 90 yillar davomida turistik bozor erkin, monopollashmagan harakterga ega edi. O‘zbekistonda turistik bozorda 700 ga yaqin firma ishlagandi. Murakkab iqtisodiy vaziyatda va raqobat kurashi sharoitida, ko‘proq mablag‘i cheklangan turistik kompaniyalar kuchlarini birlashtirmoqda. Bozor markazga to‘planish bosqichiga va kapitalni birlashtirishga o‘tmoqda. Bu o‘tish hali inqirozgacha boshlangan edi. Erkin raqobat oligopol bilan almashdi. Yetakchi firmalar paydo bo‘ldi. Ushbu yirik korporatsiyalar ta’sir sohasini bo‘lib oldilar, raqobatchilar bilan narxni doimiy ravishda yuqori darajada ushlab turishga kelishib oldilar. Inqiroz raqobat yuzaga kelishini tiyib turishi uchun antimonopol mexanizmlarni joriy etish muhimdir. Negaki korporatsiyalar o‘zlarining egoistik maqsadlarini ko‘zlab, ko‘pincha jamiyat manfaatlarini mensimay qo‘yadilar.

Narx belgilashni hal qilishda firmalar mahsulotga narx belgilashning uch strategiyasidan birini tanlash imkomiyatiga ega.

1.Firma o‘z mahsulotini bozor bahosida sotishga qaror qilishi mumkin, ya’ni bozor umum tan olingan narxda. Bu holda firma narxsiz raqobat sharoitida ishlayapti deb hisoblanadi. Tovarlarni raqobatchilarnikiday narxda sotish narxning pasayishini oldini olish imkonini beradi va shu tarzda narx chiqim oshib borishini qoplaydi. Bozorda narx differensiyatsiyasi yo‘q ekan, firmalar talabni qondirishning narxsiz texnikasidan foydalanadi.

2.Firmalar bozor joriy narxlariga taqqoslaganda nisbatan past narx belgilashi mumkin. Narxlarga shunday chegirma siyosatini qo‘llayotgan firmalar o‘ziga firma mavqesini oshirish imkonini yaratadi, narxlarni pasaytirish orqali raqobatchilarga qaraganda, sotish hajmini ko‘paytirib foyda olishga intiladi. Narx belgilashning ushbu strategiyasidan foydalanishga firma yutuqqa erishishi uchun tovar (xizmatlar)ga talab egiluvchanligiga ishonch hosil qilishi kerak. Aks holda firma o‘z raqobatchilarining mijozlarini og‘dirib olishi hisobiga ko‘proq foyda ko‘ruvchi bo‘lib chiqadi. Bu esa narx uchun raqobat kurashi boshlanishini keltirib chiqarishi mumkin.

3. Bozordagi narxdan yuqori narx belgilash. Narxni oshirish strategiyasidan foydalanish ushbu tarmoqda tovar sifati yaxshiroqligi, yoki tovar noyobligi, turli qulayliklari, yuqori narxni oqlaydigan boshqa sifatlari bilan asoslangan bo‘lishi kerak. Ushbu yondashuvda asosiy e’tibor sifatga qaratiladi, qaysikim ko‘pchilik mijozlarning fikricha, bu narx funksiyasi hisoblanadi. Sifat katta chiqimlarni tug‘diradi. U talabni qondirish bo‘yicha foydalaniladigan tadbirlarda daromad manbai hisoblanadi.

Biroq yuqori narx belgilash sotish hajmini qisqartiradi, ustama harajatlar ko‘payishi natijasi hisoblanadi va almashinadigan tovar yaratish fikrini uyg‘otadi.

Shunga qaramasdan, ko‘pchilik turfirmalar narx belgilashda aynan shu yondashuvdan muvaffaqiyatli foydalanmoqda.

Narxga ishlab chiqarish yalpi chiqimi qo‘shilgan bo‘lishi lozim. Firma mahsulotga shunday narx qo‘yadiki, u hamma yalpi chiqimlarni, shuningdek foyda normasi, olg‘a surish va sotish bilan bog‘liq chiqimlarni qoplaydi. Mahsulot narxiga qo‘yilgan foyda barcha sheriklarga shartnoma bo‘yicha majburiyatlar, barcha soliqlar to‘langandan keyin bizness-tavakkalchilikni kompensatsiyalash maqsadida kolishi kerak. O‘z oldiga bozorda uzoq muddat yashab qolish maqsadini qo‘ygan firmalar qisqa davrda zarar ko‘rishga ham chidashi kerak. Keyinchalik bozorda qulay pozitsiyani egallash yoki yetakchilikni qo‘lga kiritishi mumkin. Agar turistik korxonalar ishlab chiqaruvchidan xizmatlarni ulgurji harid qilsalar, ular sezilarli chegirma olishadi. Ko‘lam samarasi ishga tushadi-ishlab chiqarish hajmi ko‘paygan sari doimiy chiqim kamayadi.

Chegirma shuningdek mijozlarni qo‘shimcha soni uchun ham taqdim etiladi va shartnoma bo‘yicha majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarilishiga imkon beradi. Turagentlar turoperator sotish narxiga ustama qo‘yadilar, bu bilan o‘zining ustama harajatlarini qoplaydi va foyda ko‘radilar. Turoperatorlar narxning pastki darajasini belgilaydilar, turagentlar narxni undan kamaytirishga haqli emas. Ko‘rsatilgan omillardan tashqari, quyidagilarni ham hisobga olish zarur:

Raqobatchilarga tovar o‘rnini bosuvchi tovar mavjudligi. Agar raqobatchilar ana shu yo‘nalishda turistik yo‘llanmalarni sotsalar, unda mahsulotga narxni sezilarli oshirilishi o‘z mijozlarini yo‘qotish demakdir.

Daromad, o‘z maqsadli bozori ehtiyojini qondirish darajasi, atrof muhit o‘zgarishi (siyosiy, iqtisodiy, huquqiy). Bularning hammasini doimiy ravishda tahlil qilib borish kerak.

Mahsulot sifati. Mahsulot sifati narx qimmatligi munosabatini aks ettiradi. Iste’molchi uchun katta foydalikka ega mahsulot va iste’molchilik ehtiyojlarini ko‘proq qoidalari, ya’ni raqobatchilar mahsulotlari bilan taqqoslaganda, ko‘proq qimmatli, nisbatan yuqoriroq narxlarda sotilish huquqiga ega.

Mahsulotning farqli harakteristikasi.

Raqobatchilar. Mahsulotga raqobatchinikiga o‘xshash narx belgilashda raqobatchi mahsulotiga hisoblangan narxni olish kerak.

Mavsumiylik. Mahsulotga narx ishlab chiqishda vaqtinchalik holatni hisobga olish zarur.

Psixologik xususiyatlar. Belgilangan iste’molchilar toq sonlarga aks etgan narxga psixologik jihatdan yaxshi e’tibor beradilar. 9 raqami bilan tugaydigan narxlarga qandaydir sehr borday. Shunday ekan, AQSH da tur mahsulot narxini 300 dollar emas,balki 299 dollar deb belgilanadi. O‘shanda ko‘pchilik iste’molchilar uchun ushbu turmahsulot 200 dan ziyodroq turadi, 300 dollar emas degan xulosa keladi.

Turistik xizmatlar bozori uchun narx belgilash holati va turistik mahsulotni oldi-sotdi holati vaqti o‘rtasida uzulish bo‘lgan hollar kam emas. O‘zbekistonda turoperator uchun turistik mahsulot narxi haqida ma’lumot e’lon qilish holati va uni xorijiy turistlarga sotish holati o‘rtasida oylab vaqt o‘tadi. Turistik tarmoqda narx belgilashga xizmatlar saqlash imkoni yo‘qligi, ularni nomoddiy tabiati oqibati ta’sir qiladi, natijada chakana sotuvchilar ishlab chiqaruvchilar bilan sotilmagan zahiralar bilan bog‘liq tavakkalchilikni bo‘lishmaydi. Bundan tashqari, turistik bozor davlat tomonidan keng tartibga solinishi bilan farq qiladi, qaysikim tez-tez narx va mavsumiy narx differensiatsiyaga narozat elementlarini qo‘shadi.

Yangi tovarlar xizmatlarga narx belgilashda ikki narx falsafasi farqlanadi: “qaymoqni olish” strategiyasi va “bozorga mustahkam joriy etish “strategiyasi.

“Qaymoqni olish” narx strategiyasi. Firmalar ushbu strategiyadan foydalanish chog‘ida o‘z tovarlariga yuqori narx qo‘yadilar. Bu yerga tovarga butun bozorni jalb etishga urinilmaydi. Faqat uning ayrim yuqori daromadli segmitlarini jalb etish ko‘zda tutiladi.

Shuning uchun strategiya “Qaymoqni olish” deb ataladi. Ushbu yondashuvdan foydalanish natijalari yuqori foyda va mahsulotni ishlab chiqish va olg‘a surish harajatlarini yanada tezroq qoplanishiga erishish hisoblanadi. Strategiya bozorga raqobatchilarni jalb qilishga imkon tug‘diradi.

Bozorga mustahkam joriy etish narx strategiyasi. Bu suqilib kirish maqsadida mahsulotga iloji boricha past narx qo‘yadi. Past narx mahsulotni daromadi turli darajadagi iste’molchilar uchun ma’qul keladi. Shuning uchun sotuvchilar yetarlicha tez bozor katta ulushini olishadi. Narx hosil qilishda ushbu strategiyadan foydalanish chog‘ida boshlang‘ich narx mahsulotning doimiy narxiga aylanadi. Strategiyadan foydalanish natijasi chiqimni sekinlik bilan qoplanishi va chiqimni qoplash uchun sotishni yuqori darajasi hisoblanadi. Turfirmalar narxlari prays-varaqalarda aks ettiriladi. Prays-varaqa butun mavsumga tuziladi va butun mavsumga tur narxlaridan iborat bo‘ladi. Biroq safar muddati, narx va yashash sharoitiga bog‘liq xolda ular o‘zgarishi mumkin. Idealga prays-varaqa bozor barcha segmentlarni talablariga javob berishi zarur. Shuningdek turistlar yoshi, daromad darajasiga qarab narx differensiatsiyalashgan bo‘lishi kerak. Mukammal prays-varaqa iste’molchiga shunday imkoniyat beradi:

1. 
   Firma narxini raqobatchilar narxi bilan ko‘rgazmali taqqoslash;
   
2. 
   Mavsumga qarab narx tushishi va o‘sishini tahlil qilish;
   
3. 
   Uyda katalog bo‘yicha o‘zining oldida turgan safarini rejalashtirish va harakatni hisob-kitob qilish;
   

Misol uchun “Malika-turs” strategiyasi bozorning qayta ulushi hisoblanadi, ya’ni bozorda katta mavqega ega. Shuning uchun narx hosil qilish maqsadi bozor ulushi bo‘yicha yetakchilik o‘rnini egallash hisoblanadi. “Malika-turs” narxini uning asosiy raqobatchilari narxi bilan taqqoslash tahlili shuni ko‘rsatdiki, firma eng past narxlar qo‘yadi, ko‘proq miqdorda iste’molchilarni jalb qilishga intiladi. “Malika-turs” va uning raqobatchilari o‘rtasidagi narx farqi ispan yo‘nalishida ishlovchi bir nechta raqobatchilardan qutilishga imkon beradi. Bundan tashqari, narxning mavsumiy diffelensiatsiyasi mavjud, bunda turlarga mavsumlararo narx yozgi turlar narxlariga qaraganda 150-200 AQSH dollarga pasayadi.