Urganch davlat universiteti servis faoliyati asoslari

4.Servis faoliyatini revolyusiyaga qadar, sobiq ittifoq va undan keyingi rivojlanish xususiyatlari
Bizni xo’jalik amaliyotimizdagi xizmatlar soxasi mustaqil tadbirkorlik soxasi sifatida G’arb davlatlariga nisbatan kechroq differensiasiya qilina boshladi. Iqtisodiyotda uni mustaqil mavqye sifatida shakllanishi bozor munosabatlarini taraqqiy etmaganligi, axolini yuqori bo’lmagan xayot darajasi, shuningdek odamlarni kundalik amaliyotga talabchanligini pastligi, oilaviy o’ziga ximat ko’rsatishni keng amaliyotiga olib kelgan kun kechirishni kamtarona maqsadlari sababli ortda qolmoqda edi.
Servisni rivojlanishida dvoryan (zodagonlar) toifasini ta’siri kuchli edi. 1861 yilgacha, krepostnoy (xuquqsiz dexqon) xuquqlarini bekor qilingunicha, dvoryanlar krepostnoy xizmatchilar mexnatidan keng foydalanishar edi. Shuning bilan birga, Petr davridan boshlab, boshqaruvchilar dvoryanlarni jamiyatda va oilaviy munosabatlarda g’arbiy Yevopa standartlarini saqlashga majbur etishar edi. Bu dvoryan muxitida barcha chet el narsalariga yangi rasmni (moda) tarqalishiga olib keldi. Zodagonlar uchun toshli aloxida uylar, bog’lar maxsus loyixalar bo’yicha qurila boshlandi. O’ziga to’q odamlarni uylari Yevopacha jixozlana boshlandi (stul, kreslo, katta ko’zgular, portretlar).
Zodagonlarga xizmat ko’rsatishda shaxsiy xizmatlar bo’yicha chet el mutaxassilari paydo bo’la boshladi (universitet ma’lumotida ega bo’lgan doktorlar, sartaroshlar va boshqalar). Eng qimat kiyimlar, poyafzal, parfyumeriya namunalari chet eldan olib kelinar edi. Bularni hammasi oliy sinf vakillari extiyojlarini qondirish jarayening rivojlanishi bir xil emasligidan dalolat beradi. Bir tomondan ular bu yo’nalishdagi an’analarni va maishiy udumlarni inkor etishsa, ikkinchi tomondan ularni hayot tarzi ijtimoiy o’zini tutish, sog’liqni saqlash, dam olish boshqalarni zamonaviy va samarali namunalarini taklif etar edi.
O’rta va past daromadli odamlarni hayotiy extiyojlarini qandirish an’anlar asosidagi o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish xarakteriga ega edi. Agar odam kasal bo’lsa tabibga murojaat qilgan. Gigiyena doimiy ravishda hammomga qatnash orqali saqlangan. Ko’pgina shaharlarda jamiyat hammomlari mavjud bo’lgan. O’ziga to’q oilalar esa shaxsiy hamomlardan foydalanishgan. Ko’pgina dehqonlar, kambag’al shaharliklar o’zlari uchun kiyimni o’zlari tikishgan yoki tanishlar yordamidan foydalanishgan, turar joylar qurishgan, xo’jalik buyumlarini tayyorlashgan, murakkab bo’lmagan bezaklarni yasashgan. XIX asrlarda bu xo’jalik mashg’ulotlari asosida mamalkatni ba’zi tumanlarida xalq xunarmandchiligi va kosibligi rivojlana boshlagan.
Xalq hunarmandchiligi va kosibligi deyilganda, revolyusiyaga qadar xalqlarni xo’jalik - yordamchi faoliyat yo’nalishi tushunilgan bo’lib, ular dehqonlarni, turli hudud aholisini hunarmandchilik va maishiy o’z-o’ziga xizmat ko’rsatishi bilan bog’liq bo’lgan. Aholini kambag’al qatlamlari uchun kasb, hunarlar qo’shimcha pul topish manbai hisoblangan. Xalq hunarmandchiligini dehqonchilik, kosiblik, badiy turlari ma’lum.
Xalq hunarmandchiligi va kosibchiligini revolyusiyaga qadar turlari: yog’och uymakorligi, qo’lda bezakli to’qish, kashtachilik, tikish, gazlamaga rasm solish, idishlarga rasm chizish, bolalar o’yinchoqlarini yasash hisoblangan. Ko’pgina kasb, hunar mashg’ulotlari (asosan hunarmandchilik va qo’lda ishlangan turlari) keyinchalik boshqa ijtimoiy-professional guruhlar tomonidan ilib olindi, bular ularning asosiy hayot kechirish manbaiga aylandi, yuqori didlarni qondirishga yo’naltirilib rivojlandi.
Shaharlarda imtiyozli buyurtmachilar tomonidan yuqori talab bilan foydalanilgan kasb, hunarlar rivojlandi:suyakka xolmogorcha o’ymakorlik va boshqalar. Pomeshiklar (katta yer egalari) ustaxonalarida kashtachilikni antiqa turlari yaratilar edi. Erkaklar monastrlarida temirchilik, duradgorlik, shu bilan birga ikona chizish va zargarlik kabi kasb hunarlar amaliyotda edi. Ayollar monastrlarida badiiy kashtachilik, to’qish, tikish bilan shug’ullanishgan. Jamiyatimizdagi eng dastlabki maxsus xizmat ko’rsatish mashg’ulotlari hunarmandchilik mashg’ulotlari va savdo hisoblandi. XVII-XIX asrlarda har bir katta va o’rta shaharlarda bozor maydonlari mavjud bo’lib, ularda savdo rastalari joylashgan. Bu yerda ulgurji va chakana savdo olib borilar edi. Yilni issiq vaqtlarida savdogarlar katta maydon va ko’chalarga chiqishgan.
Savdo uzoq davr mobaynida, hatto katta shaharlarda ham arxaik usulda olib borilgan. Hayotni obyektiv sharoitlari sababli yarmarkali (vaqti-vaqti bilan bo’ladigan bozor) va karavan savdoni mavjud bo’lishi orqada qolmoqda edi. Ayni vaqtda G’arbiy Yevopada savdo sexlar va savdo gildiyalari ta’sirida rivojlanayotgan edi, ko’rgazmali faoliyat rivojlanayotgan edi. Savdoni rivojlanishi chekka joylarda va qishloqlarda ancha ortda qolmoqda edi. Masalan, hatto XX asrgacha qishloq va chekka joylarga yakka tadbirkor savdo agentlari yoki savdo hunarmandchilik artel vakillari – ofen, korobeyniklar xizmat ko’rstgan.
XX asrni boshlarida chakana savdo maskanlari soni tezlik bilan oshdi, birinchi jahon urushi arafasida esa milliondan oshib ketdi. Mayda sotuvchi va sotib oluvchilar sonini hyech kim hisobga olmas edi. Ammo katta to’qimachilik fabrikalari, sanoat-savdo firmalari, katta magazinlar hammani diqqat e’tiborida edi. Sanoatchilar, tovar ishlab chiqaruvchilar, kundalik ehtiyoj mollarini tayyorlovchilarni sotish birlashmalari shakllana boshlandi.
XIX asrni ikkinchi yarimidagi industrial ishlab chiqarishni xizmatlarni tashkil etishdagi axamiyati sezilarli bo’ldi. Ommoviy xizmatlar turlariga bevosita aloqador bo’lgan industriya yo’nalishlari o’rtasida xarakatlanish vositalari (temir yo’l kurilishi va parovozsozlik, teploxod va samalyotsozlik) rivojlanishini ko’rsatish mumkin.
Tabiiyki, yakka-tadbirkorlar rels, parovoz vagonlari, kemalar, ayniqsa samolyotlar ishlab chiqaradigan katta korxonalar ishini tashkil eta olmas edilar. Shuning uchun XIX asr oxirida turli kapitalistik assosiasiya shakllari tarqala boshladi, ular o’rtasida aksionerlik jamiyatlari va paychilik o’rtoqliklari eng xayotchan bo’lishdi.XX asr boshlarida ular sanoatni turli soxalarida ko’pchilikni tashkil etar edi.
XIX-XX asr bo’sag’asida rus texnikaviy ilg’or fikri noodatiy inovasion qudratni namoyish etdi. Bu haqda, 1912 -1915 yillarda Sankt – Peterburgdagi Russ - Baltiya zavodini, Igor Sikorskiy konstruksiyasidagi «Rus Vityazi» va «Ilya Muromes» rusumli katta qo’p motorli samolyotlarini ishlab chiqarishga kirishganligi dalolat beradi.Buyuk Britaniya 1913 yilda o’z dengiz floti uchun aeroplanlar sotib olishni ma’lum qilgan, ammo bu rejalarga urush halaqit berdi.
Xizmatlar sohasiga bevosita aloqador bo’lgan boshqa industrial ishlab chiqarish soxalari o’rtasida to’qimachilik va oziq-ovqat sanoatini ko’rsatish mumkin. Konditer sanoatida (ushbu korxonalar asosan Rossiyani katta markazlarida joylashar edi) ko’pgina dessertli shirinliklar avval maxoratli konditerlar tomonidan tayyorlanilar va boy odamlar dasturxonini bezar edi. Keyinchalik bu shirinliklar ommaviy–fabrika ishlab chiqarish predmetiga aylandi va ularni o’rta ta’minlangan xaridor ham sotib olishi mumkin bo’ldi.
Sankt – Peterburgda bu yo’nalishda «Jorj Borman» o’rtoqligi, «Blikgen va Robinson» savdo uyi, V. Konradi fabrikasi, «Georg Landrin» firmasi faoliyat yuritar edi. Moskvaliklar uchun shirinliklar «A. Abrikosov va o’g’illari o’rtoqligi», «Siu i K» savdo uyi, Eynem o’rtoqligi va konditer firmalari tomonidan tayyorlanar edi. Xizmatlarni rivojlanishida bank kredit operasiyalarini axamiyati ham katta edi. Industrial ishlab chiqarishni ham, savdoni ham, xizmat ko’rsatishni ham kreditsiz, qimmatli qog’oz va pul aylanmasisiz amalga oshirish mumkin emas.
XIX asr oxirida veksellarni hisobga olish va tovar-ssuda operasiyalari banklarni asosiy faoliyat soxasi xisoblanar edi. Xaridor, odatda tovarga naqd pul to’lash o’rniga sotuvchiga vekselni taqdim etar, u bo’yicha ma’lum muddat davomida to’lovni bajarish majburiyatini olar edi. Sotuvchi kelishilgan muddatni kutmasdan, vekselni bankda hisobga olishni amalga oshirishi va foyizi ayrib tashlangan o’z pul mablag’ini olishi mumkin edi. Tovarni mijozga jo’natib, u tovar xujjatlari (nakladnoy) evaziga bankdan ssuda olishi mumkin edi.
XX asr boshlarida banklar mustaqil ravishda non, shakar, qorako’l va boshqa kundalik extiyojlari mollari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo operasiyalarini amalga oshira boshlashdi.
Rekreasion va badiy-estetik talabalarni o’zgarishini, ular bilan bog’liq bo’lgan xizmatlarni ko’rib chiqish maqsadida davlat aholisi bo’sh vaqtidan qanday foydalanganligini taxlil qilamiz. O’rta va qo’yitabaqa vakillari shaharlarda, ochiq havoda xalq o’yinlarini, shuningdek kurash, mushtlashish janglarini xush ko’rishar edi. O’ziga to’q fuqarolar ayiq, bo’rilarni itlar bilan jangini tashkil qilishar edi. Barcha tabaqa vakillari burgut ovini yaxshi ko’rishar edi. Shaxar va qishloq ko’chalari, shuningdek yarmarkalar bo’ylab bir vaqtni o’zida aktyor, musiqachi, sirkchi, raqqosa bo’lgan skomoroxlar kezishar edi. XXVII asr oxirida cherkovni skomoroxlar bilan kurashi natijasida ushbu ko’ngil xushlik shakli tarqatildi. Uy sharoitida ular shashka, shaxmat bilan qiziqishar edi. Yuqori tabaqa vakillari shaxmat o’ynashni xush ko’rishar edi.
Davlat fuqarolarini XVI-XVII asrlardagi bo’sh vaqtlarini o’tkazish xususiyatlari bu ko’ngil xushliklarini an’anaviy madaniyat doirasidan chetga chiqmaganligidan, asosan an’analar asosida rivojlanganidan dalolat beradi. Shaxarliklarni ommaviy dam olishlari va ko’ngil xushliklari bilan maqsadli yo’nalishda shug’ullanuvchi maxsus jamiyat tashkilotlari va kasbiy tashkilotchilar mavjud emas edi. XIX asrda katta shaxarlarda tadbirkorlar fuqarolarni dam olishiga ommaviy tus berishda, tashkil etilgan ko’ngil xushliklar keng tarqalishi uchun ko’p kuch sarflashdi.