Urganch davlat universiteti servis faoliyati asoslari

1905 va 1917 yillardagi revolyusiyalar o’rtasida katta shaxarlardagi fuqarolarning dam olishi o’zini tashkil etilishi shakli va moxiyati bo’yicha zamonaviy xarakterga ega edi.
Sobiq ittifoq davrini barcha o’zgartirishlari universal yo’nalishga ega bo’lib, partiya – davlat organlarini qattiq nazorat ostida olib borilar edi. O’sha paytda modernizasion o’zgarishlar mulkchilik shakllarini tadbiq etishga, odamlarni bir xil mehnat faoliyatni, o’xshash lam olish va maishiy sharoitlarini tashkil etishga qaratilgan edi. Aynan o’sha davrda ijtimoiy amaliyotni turli darajalari o’rtasidagi boshqaruvni iyerarxik vertikal hokimligi o’rnatilgan edi. Davlatda zahiralarni turli region va ijtimoiy qatlamlar, shuningdek jamiyat ishlab chiqarishi va aholiga xizmat ko’rsatish o’rtasidagi markaziy o’zaro taqsimlanishi bilan bog’liq bo’lgan rejali iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy siyosat olib borilar edi.
Xo’jalikni turli sohalarida texnikaviy va boshqa yangiliklarni joriy etish bilan bog’liq bo’lgan amaliyot mavjud edi. Ahamiyati bo’yicha biirnchi o’rinda harbiy sanoat komlpeksi, og’ir sanoat, yoqilg’i – energetika komlpeksidagi inovasiyalar turar edi. Xizmat ko’rsatish va maishiy xizmat sohalari jamiyat zahiralari eng oxirgi navbatda ajratiladigan amaliyot jabhalari hisoblanar edi. Ammo bu sohalarni ilmiy-texnikaviy jarayon chetlab o’tmadi. Sovet jamiyatida zamonaviy servis shakllarini va zamonaviy turmushni ko’pgina sifatlarini shakllanishi uchun zamin yaratilgan edi. Mamlakatni katta va o’rta shaharlaridagi aholi indstruial – sanoat ishlab chiqarishida ishlar edi. Sovet fuqarolarini ko’pgina maishiy, ijtimoiy, bilish ehtiyojlari zamonaviy asosda rivojlandi va xizmat ko’rsatishni jamiyat shakllari tomonidan amalga oshirilar edi.
Aholini daromadlarini davlat korxonalaridagi va kolxozlardagi maosh (jumladan, premiyalash, qo’shimcha ish haqi, jamiyat ijtimoiy jamg’armalari tomonidan beriladigan to’lovlar – nafaqalar, stipendiyalar, yordam pullari) shaxsiy yordamchi xo’jalikda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishdan olingan pul mablag’lari, bank jamg’armalaridagi daromadlar tashkil etadi. Fuqarolar o’z ehtiyojlarini ancha qismini pullik iste’mol orqali, ya’ni mahsulotlar va xizmatlarni ma’lum qismini oila byudjeti orqali to’lash natijasida qondirar edi. Bu yuqorida ta’kidlangan almashish va pullik xizmat ko’rsatish shakllari kapitalistik jamiyatdagi kabi bozor munosabatlarini yaratmadi. Bu 70-80 yillardagi iqtisodiy adabiyotlarda sosialistik ichki bozor deb nomlanar edi, u rejali hodisa bo’lib, davlat boshqaruvi doriasida faoliyati yuritar edi.
Pullik iste’mol bilan bir qatorda “to’lanmaydigan iste’mol” mavjud bo’lib, uni moliyalashda oila byudjeti ishtirok etmaydi. Bu yaxlit jamiyat jamg’armalari hisobida amalga oshirilar edi. Bunday iste’mol turi tibbiy xizmat ko’rsatishni (kasalxonalarda davolanishi, ovaqatlanish aholiga poliklinikalarda xizmat ko’rsatish va boshqalar), ta’lim, madaniy tashkilotlarni pulsiz xizmatlarini iste’mol qilish va boshqalarni o’z ichiga oladi. Shaharlarda fuqarolarga yashash joylarini pulsiz berish ham edi. Aholi tomonidan qisman to’lanadigan imtiyozli iste’mol ham mavjud edi. Turar joy-kommunal, maktabgacha tarbiya tashkilotlari, dam olish uylari, sanatoriyalar va boshqalarni xizmatlari aynan ana shunday iste’mol hisoblanadi.
60-70 yillarda hayot kechirishni sosialistik modeli mamlakatda o’rta ta’minlangan qatlamni shakllanishi uchun zamin yaratdi. Sovet jamiyati 50-yo’llirani o’rtalarida aholini asosiy qismini past hayot darajasini saqlab turgan bo’lsa, 70-yillardagi statistik ma’lumotlar aholini ko’p qismini hayot darajasini oshishidan dalolat berar edi. Muhim material ne’matlarni: maosh, boshqa manbalardagi daromadlar, uy-joy bilan va boshqa xizmatlar bilan, jumladan madaniy xizmatlar bilan ta’minlanganlik (ta’lim, kasbiy malakani oshishi, ommaviy informasiyalar) bir xil taqsimlanishgi ro’y bera boshladi.
Mamlakatda o’z vaqti uchun yetarlicha samarali bo’lgan umumiy ta’lim va turli faoliyat sohalari uchun zamonaviy kadrlar tayyorlash kuchsiz himoyalangan qatlamlar ijtimoiy himoyalangan bo’lib, u o’rta va past yordam me’yorlariga ko’ra amal qilar edi. Bu esa mamlakatni cheka joylari, uzoq qishloqlari aholisini ham qamrab olish imkonini berar edi. Shuning uchun aholini barcha asosiy guruhlari, jamiyat xizmatlarini iste’mol qilish uchun yetarli bo’lgan ma’lum daromad darajasiga ega edilar.
Mamlakat hududlarida, jumladan, informasion, ilmiy va ta’lim markazlari tarmoqlarini qamrab olgan yaxlit ijtimoiy-madaniy infrastruktura vujudga keldi. Katta, o’rta, mayda shaharlarda teatr, kinoteatr, konsert zallari, muzey, klublarni keng tarmoqlaridan iborat madaniy xizmat ko’rsatish infrastrukturasi faoliyat yuritar edi. Ammo qishloq aholisiga madaniy xizmat ko’rsatish bir muncha qiyinroq kechar edi. Faqat katta qishloqlarga professional yoki xavaskor badiiy-ijodiy jamolar chiqishi mumkin edi. Aholini turli qatlamlari, turli elat, din vakillarini umum hayot tarzlari, faoliyatni bir xil ma’no-mohiyat va ahamiyatli jihatlari shaklana boshladi, milliy umumijtimoiy o’xshashlik elementlari amal qila boshladi.
Ushbu davrda Rossiya jamiyati o’rta fuqarosini hayot tarzi standarti shakllandi. U o’rta, o’rta-maxsus yoki oliy ma’lumotga ega bo’lib, davlat korxonasi va tashkilotida ishlar, oilada esa bir yoki ikkita farzandlar bor edi. Oilani asosiy daromad manbaini katta yoshdagi, oila a’zolarini ijtimoiy imtiyoz va jamiyat iste’mol fondlaridan beriladigan yordam pullari bilan sezilarli to’ldirib boriladigan maoshlari tashkil etar edi. Oila a’zolariga qator hayotiy va madaniy ne’matlardan (bolalarni maktab, oliy o’quv yurtlarida o’qishi, tibbiy xizmat ko’rsatish, sayohlik va sanatoriyada dam olishlari, madaniy boyliklarni o’zlashtirish) foydalanish imkoniyati mavjud edi. Oila stantart mebellar va elektro-maishiy asboblar nabori bor bo’lgan ikki yoki uch xonali kvartiraga ega edi.
Sobiq ittifoq davrida to’liq davlat boshqaruvi sharoitida mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan mamlakat fuqarolarini iste’mol, ta’lim va qisman madaniy – estetik umumiyligiga erishilgan edi. Jamiyat fikrini ma’naviy qadriyatlarni, dunyo haqidagi bilimlarni shakllantirishni asosiy mexanizmini gazeta-jurnal nashrlari, kitoblar, radio, televideniye, shuningdek madaniy tashkilotlarni keng tarmoqlari: teatrlar, kino, konsert zallari, klublar va boshqalar tashkil etar edi.
Shuning bilan birgalikda, sovet jamiyatining keng qatlamlarini hayot standart iva ularga xizmat ko’rsatish sifati qoniqarli deb hisoblash qiyin edi. Ularni darajasi pasayish yoki qadrsizlanish tendensiyasiga ega edi. O’rta ta’minlangan oilani talablari uni humkron xizmat ko’rsatish tizimi doriasida qondirish imkoniyatlariga nisbatan jadal sur’atlar bilan o’sib borar edi. Shuning uchun oila material ta’minlanganligini ham mehnat (tamorqa xo’jaligi, qo’shimcha ish haqi orqali), shuningdek xizmat mavqyei, qarindoshlar yordamida kerakli xizmatlarga qo’shimcha haq to’lash kamchil tovarlarni sotish vositasida oshirish imkoniyatlaridan foydalanar edi.
Bundan tashqari, amaldagi xizmat ko’rsatish tizimi egiluvchan emas edi va aholini real ehtiyojlarini yarmini qiyinchilik bilan qondira olayotgan o’ta chegaralangan xizmatlar qatoridan iborat edi. Zamonaviy xizmatlarni tarqalishida katta shaharlarda yaratilgan xizmat ko’rsatish bo’yicha kompleks markazlarni (maishiy xizmat uylari, “Zarya” firmasi, uydagi texnikalarni ta’mirlash bo’yicha srevis markazlari va boshqalar) ahamiyati katta bo’ldi. Ammo ular keng diapozondagi zamonaviy xizmat ko’rsatish shakllarini rivojlantira olmasdilar va sifatiga ko’ra iste’molchilarni hamma vaqt ham oladigan standart xizmatlar majmuasini taqdim etishar edi.
Sobiq ittifoq tarixining ma’lum davridan boshlab ijtimoiy universiallashtirish va davlat – partiya boshqaruvi jarayonlari yangi ziddiyatlarni – davlat byudjeti defisitini yuzaga keltira boshladi. Turli regionlarda xo’jalik yuritishni sarflash mexanizmidagi kamchiliklar tufayli aholini hayotini ekologik sifatlari yomonlasha boshladi. Hududiy jamoalarni, shuningdek turli qatlam ehtiyojlari o’xshash bo’lmagan guruhlar vakillarini ijtimoiy va madaniy qiyofasizlanishi chuqurlashib bordi. Bularni hammasi 80-yillarni o’rtasida mamlakatda islohotlarni yangi bosqichini amalga oshirilishi zarurligidan dalolat berar edi. Markaz va regionlar, regionlar o’rtasidagi o’zaro ta’sirlarni muvozanatlovchi zamonaviy rivojlanish prinsiplaridan foydalangan holda yangilanish startegiyasini axtarib topish zarur edi.
80-yillarni o’rtalarida qabul qilingan islohotlar, keyinchalik sobiq ittifoqni parchalanishidan keyin mustaqil davlatlarda mdernizasion tavsifga ega bo’ldi. Ushbu modernizasiya ikki bosqichda amalga oshirildi. Dastlab, sosializmni rivojlantirishga qaratilgan o’zgartirishlar, keyingi bosqichda esa “shok terapiyasi” metodlaridan foydalanilgan liberal reformalar o’tkazildi. Islohotlarni ikkala bosqichlari ham xizmatlar sohasini rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’ldi.
80-yillarning o’rtalaridagi islohotlar maishiy xizmati sohasi, madaniy va sport tashkilotlarni davlat tadbirkorligi tizimi darajasida to’liq xo’jalik hisobi va o’z-o’zini moliyalashtirishga o’tkazish imkoniyatni berdi. Sirklar, kionstudiyalar va kinoprokatlar, sport-tomosha korxonalari va boshqalar shular jumlasiga kiradi. To’liq bo’lmagan xo’jalik hisobi tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan servis segmentlari (turar-joy kommunal xo’jaligi, madaniy va istirohat bog’lari, teatr-tomosha korxonalari, pullik poliklinikalar va boshqalar) o’z faoliyatini davom etirar edi.
Ijtimoiy-madaniy kompleksni byudjetdagi xizmat ko’rsatish korxonalarida o’zgarishlar ancha murakkab kechdi, chunki pullik xizmatlarni rivojlanishi xizmatlar sifatini yaxshilamasdan, uni turlarini ko’paytirmasdan birdaniga xizmatlar narxini oshishi bilan kecha boshladi. Bir vaqtni o’zida byudjetdagi davlat tashkilotlari mehnatni to’lashga yangi me’yorlardan foydalanish, o’z mustaqilligini kengaytirishlari kengayib bordi. Bu davrda ijtimoiy va madaniy xizmatlar bozorida xususan savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat ko’rsatish va transport va boshqalarda keng tarqalgan xususiy va kooperativ sektorlar paydo bo’ldi.