|
Raqobat
- bu bozor iqtisodiyoti ishtirokchilarining o ‘z
manfaatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan kurashi, ularning
o ‘zaro bellashuvidir. Odamlarni bir biri bilan kurashi emas, balki,
manfaatlar to ‘qnashgan joyda vujudga kelgan kurashishi raqobat
deyiladi. Raqobat - bozoming asosiy sharti va qonunidir. Raqobat
siyosatining oliy maqsadi - resurslami yanada samarali taqsimlashga
erishish uchun samarali raqobat jarayonini qoilab-quvvatlash va
rag‘batlantirishdir. Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish
unga turli tomondan yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab
chiqaruvchilar (korxonalar) o ‘rtasidagi
raqobat tovarlarni
qulay
sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish,
umuman iqtisodiyotda o ‘z mavqeyini mustahkamlash uchun kurashdan
iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish vositalari, xomashyo va
m ateriallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi.
Ishlab chiqaruvchilar o ‘rtasidagi raqobat oxir-oqibatda iste’molchilar
uchun kurashdir. Resurslami yetkazib beruvchilar o ‘zlarining iqtisodiy
resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori baholarda sotish
uchun raqobat qiladilar. Ishlab chiqaruvchilar va resurslami yetkazib
beruvchilar o ‘rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan,
iqtisodiyot to iiq erkinlashgan sharoitda yorqin namoyon b o iad i.
Raqobat iste’molchilar o ‘rtasida ham yuz beradi; ular tovarlarni
qulay va arzon baholarda sotib olishga harakat qiladilar, y a’ni xaridor
har bir sarflangan pul birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega b o iish g a
harakat qiladi. Arzon va sifatli tovam i tezroq sotib olish uchun
kurashadi.
Shunday qilib, raqobat k o'p qirrali iqtisodiy hodisa b o iib , u bozor-
ning barcha subyektlari o'rtasidagi murakkab munosabatlami ifodalaydi.
149
Biroq raqobat kurashining keskinlashuvi natijasida ishlab chiqarish
xarajatlarining past bo‘lishiga erishgan korxonalar o ‘z yashovchanligini
saqlab qolib, ishlab chiqarish xarajatlari yuqori bo‘lgan korxonalar
inqirozga uchray boshladi. Raqobat esa kichik korxonalardan yirik
korxonalar o ‘sib chiqishini ta ’minlaydi. Raqobat kurashida yengib
chiqish uchun hamfikr b o iib , texnik yangiliklar ustida yakdillik bilan
ishlagan kam sonli tadbirkorlar jam oasining keyinchalik moliyaviy jih a t
dan ulkan muvafFaqiyatlarga erishgan yirik firmalarga aylanib ketgan-
ligiga ko ‘plab misollar keltirish mumkin. Bugungi kunda butun dunyoga
m ashhur «Xonda», «Ford», «Microsoft» firmalari bunga yaqqol misol-
dir. Raqobatning asosiy sohasi bozor, chunki unda erkin iqtisodiy
subyektlaming alohidalashgan manfaatlari to‘qnashadi.
Raqobat kurashining mazmuni to ‘g ‘risida to ‘laroq tushunchaga ega
b o‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini k o ‘rib chiqish zarur.
0 ‘z miqyosiga k o ‘ra raqobat, eng aw a lo , ikki turga-tarm oq ichidagi
raqobatga va taimoqlararo raqobatga b o ‘linadi. Raqobat orqali iqtiso-
diyotda tabaqalashuv yuzaga keladi, y a ’ni raqobatda yutib chiqqanlar
iqtisodiy jihatdan baquvvat bo‘lib ketsalar, yutqazganlar esa iqtisodiy
jihatdan inqiroz holatiga tushib qoladilar, ko'pincha, yirik korxonalar
tarkibiga qo‘shilib ketadilar yoki umuman yo ‘q b o ‘lib ketadilar.
Raqobatning ham ijobiy, ham salbiy jihatlari mavjud. Raqobatning
ijobiy tomonlari u resurslami samarali taqsimlanishiga va tadbirkorlik
faoliyatining rivojlanishiga olib keladi. Shuningdek, raqobatda iste’mol
chilar talabi asosiy o ‘rin tutganligi sababli resurslaming iste’molchilar
talabi yuqori b o ig a n ishlab chiqarish tarmoqlariga yo'naltirish zarur.
Raqobat tadbirkorlami yangi texnologiyalami jalb etishga undagan-
ligi sababli ilmiy-texnikaviy rivojlanishga turtki b o ‘ladi. Bundan tash
qari, raqobatning eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bunda eng
asosiy e ’tibor tadbirkorlaming shaxsiy mustaqilligiga qaratiladi. Faqat
raqobatgina iqtisodiy faoliyatni m a’muriy boshqarishsiz ham muvofiq-
lashtirishi mumkin va bu tadbirkorlarga manfaatlarini to ‘laroq qondi-
rishga imkoniyat yaratib beradi.
Raqobatning salbiy tomonlari sifatida shuni aytish mumkinki, raqo
bat bozorda muvozanatni yuzaga keltirishi yoki o ‘zi uni buzib qo‘yishi
mumkin. Chunki talab va takli&ing o'zgarishiga qarab narxlarning to ‘x-
tovsiz o ‘zgarib turishi bozordagi subyektlaming mavqelarini bir marom-
da saqlab turishlariga imkon bermaydi.
150
Raqobatchilar tahlili quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi,
(8.1.1- chizma):
• bozoming tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash;
• tayanch raqobatchilar xarakteristikasini tasvirlash va aniqlash;
• tayanch raqobatchilami baholash;
• raqobatchilar xarakterini oldindan k o ‘ra bilish;
• potensial raqobatchilami aniqlash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
