Uo‘K: 53(072) kbk

5.134. 25 kV tortish tizimi
- 
Тяговая система 25 kВ - Traction 
system 15 kV – 
25 kV kuchlanishli va 50(60) Hz chastotali o‘zgaruvchan tok 
elektr ta’minoti tizimi (5.44- rasm). 
O‘zgaruvchan tokda ishlaydigan elektrlashgan temir yo‘llar elektr 
ta’minoti tizimlarida eng ko‘p qo‘llaniladigan elektr tortish tizimi - bu 25 kV 
kuchlanishli va 50 Hz chastotali tizimdir. Umuman olganda, 
o‘zgaruvchan 
tok elektr tortish tizimining o‘ziga xos prinsipial xususiyati
- bu tortuvchi 
motor va kontakttarmog‘ini o‘zaro magnit zanjiri, ya’ni elektrovozdagi 
transformator yordamida bog‘langanligidir. 
Tortish tarmog‘i 110(220) kVli shinalardan pasaytiruvchi (tortuvchi) 
transformator orqali ta’minlanadi. Ushbu transformator quyidagi uchta 
chulg‘amlarga ega: 
I - 110(220) kV li yuqori kuchlanish chulg‘ami; 
3
2
16

---

237
II - 27,5 kV li quyi(o‘rta) kuchlanish chulg‘ami. Bu chulg‘am kontakt 
tarmog‘ini elektr energiya bilan ta’minlaydi; 
III - notortuvchi iste’molchilarni ta’minlashga mo‘ljallangan 35, 10 kV li 
o‘rta(quyi) kuchlanish chulg‘ami. 
27,5 kV li shinalarga kontakt tarmog‘ining ta’minlovchi fiderlari 
ulanadi. Bunda liniyaning 
A 
va 
B
fazalari tortuvchi nimstansiyalar turli 
yelkalarini energiya bilan ta’minlaydi. 
Fazalarni o‘zaro elektr jihatdan ajratish uchun kontakt tarmog‘i tegishli 
qismiga neytral qo‘yilma(vstavka) o‘rnatiladi. 
25 
kV
kuchlanishli bir fazali o‘zgaruvchan tok tortish elektr ta’minoti 
tizimi quyidagi muhim afzalliklarga ega: 
1) kontakt tarmog‘i ta’minlovchi fiderlaridagi nisbatan yuqori (27,5 kV) 
kuchlanish tortish zanjiridagi tok iste’molini keskin kamaytiradi va kontakt 
tarmog‘i simi ko‘ndalang kesim yuzasini 2-3 marta kamaytirish, tortuvchi 
nimstansiyalar orasidagi masofani 2-3 marta uzaytirish, elektr energiyasi 
isrofini esa 1,7-2,0 marta kamaytirish imkoniyatini yaratadi [83, 246b]. 
2) tortuvchi nimstansiya soddalashadi: tortish tarmog‘i va notortuvchi 
iste’molchilarni bitta transformatordan kompleks ta’minlash imkoniyati 
vujudga keladi. Elektrlashgan temir yo‘llar elektr ta’minoti tizimini qurish 
muddatlari esa qisqaradi. 
Kamchiliklari: 
1)
tortish tarmog‘i uch fazali simmetrik manba uchun bir fazali 
yuklama bo‘lganligi sababli uch fazali tashqi elektr ta’minoti tizimida, temir 
yo‘l notortuvchi iste’molchilari va tuman elektr tarmog‘i iste’molchilarida 
tok va kuchlanishlar nosimmetriyasi (tok va kuchlanishlarning teskari ketma-
ketlikli tashkil etuvchilari) paydo bo‘ladi. Bu holat tizim va undagi 
qurilmalar ish rejimlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni elektr energiyasi sifat 
ko‘rsatkichlarini pasaytiradi hamda uch fazali transformator uzatishi mumkin 
bo‘lgan quvvatni sezilarli (nominal qiymatining 68 % gacha) kamaytiradi. 
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, nosimmetrik rejimda ishlayotgan 
transformatorning uzatishi (berishi) mumkin bo‘lgan quvvati deb shunday 
quvvatga aytiladiki, bunda bu quvvat transformator biror fazasidagi tok 
o‘zining nominal qiymatiga teng bo‘lganda to‘g‘ri ketma-ketlikdagi tok 
quvvatiga teng bo‘ladi; 

---

238
 
5.44-rasm. Elektrlashgan temir yo‘l uchastkasi kontakt tarmog‘idagi 
kuchlanish 25 kV, chastotasi 50 Hz bo‘lgan o‘zgaruvchan tok elektr ta’minoti 
tizimining prinsipial sxemasi. 
2) tortish tarmog‘idagi yuklama nisbatan simmetriyasini ta’minlash 
maqsadida tortuvchi nimstansiyalar tashqi elektr ta’minoti tizimiga majburiy 
ravishda har xil fazalar ketma-ketligida (
“parma” sxemasi bo‘yicha
) ulanadi. 
Bu esa har bir tortuvchi nimstansiyada neytral qo‘yilmalar o‘rnatishni talab 
etadi; 
3) tortuvchi nimstansiyalar quvvatidan to‘la foydalanish imkoniyati 
bo‘lmaydi, chunki tortish tarmog‘idagi istalgan yuklama ko‘pi bilan ikkita 
tortuvchi nimstansiyadan ta’minlanishi mumkin. Bu esa ular quvvatlaridan 
to‘la foydalana olmaslikka olib keladi; 
4) transformatorlar turli fazalaridagi tok va kuchlanish vektorlari 
orasidagi faza siljish burchagi har xil qiymatlarga teng. Masalan, “orqada 
qoluvchi faza”da bu burchak qiymati 
gacha yetishi mumkin. Bu esa ushbu 
fazadagi va tortish tarmog‘idagi kuchlanishlar pasayishlarini oshiradi hamda 
poyezdlar harakati tezligini kamaytiradi; 
5) barcha tortuvchi nimstansiyalar 220 yoki 110 kV li tashqi elektr 
ta’minoti tizimidan ta’minlanganda yondosh nimstansiyalar orasidagi masofa 
45-55 km dan oshmasligini talab etadi va tizimni himoyalash shartlaridan 
kelib chiqqan holda har bir nimstansiyalararo zona o‘rtasida seksiyalash 
postlarini qurish zaruriyati tug‘iladi; 
o
56

---

239
6) har bir tortuvchi nimstansiya 220 yoki 110 kV li tashqi elektr 
ta’minoti tizimiga ulanishda ushbu kuchlanish ostida ishlaydigan uzun elektr 
tarmog‘ini qurish, tortuvchi nimstansiyada esa 2-3 ta qimmatbaho yuqori 
kuchlanish transformatorlarini o‘rnatish zaruriyati paydo bo‘ladi; 
7) o‘zgarmas tok tortuvchi motorlar o‘rnatilgan elektrovozlardagi 
to‘g‘rilagich qurilmalari nochiziq volt-amper xarakteristika(VAX)ga ega 
bo‘lganligi sababli tortuvchi tok nosinusoidal shaklga ega bo‘ladi. Buning 
oqibatida, ta’minlash tizimidagi kuchlanishlar ham nosinusoidal bo‘ladi. Tok 
va kuchlanishlari nosinusoidal bo‘lgan elektr energiyasining sifat 
ko‘rsatkichlari ularning normal qiymatlaridan ancha og‘ib ketadi; 
8) to‘g‘rilagich qurilmalariga ega bo‘lgan elektr harakat tarkiblarida 
reaktiv quvvat iste’moli sezilarli darajada ortadi: tortish rejimida 
bo‘lsa, rekuperatsiya rejimida 
bo‘ladi; 
9) aloqa va yondosh elektr uzatish liniyalariga, yondosh temir yo‘lning 
manbadan ajratilgan kontakt tarmog‘iga elektromagnit ta’siri nisbatan yuqori 
bo‘ladi; 
10) kontakt tarmog‘ining ikki tomonlama ta’minlash sxemalarida 
muvozanatlovchi toklar paydo bo‘lishi natijasida qo‘shimcha elektr 
energiyasi isrofi yuzaga keladi. 
Tok va kuchlanishlar nosimmetriyasi, nosinusoidallik, reaktiv quvvat 
iste’molining sezilarli darajada yuqoriligi va boshqa yuqorida qayd etilgan 
kamchiliklar o‘zgaruvchan tok elektr tortish texnik-iqtisodiy samaradorligini 
birmuncha pasaytirsa-da, tortish tarmog‘i kuchlanishining yuqoriligi 
o‘zgaruvchan tok tortish elektr ta’minoti tizimining 3 kV kuchlanishli 
o‘zgarmas tok tortish tizimiga nisbatan ancha samaradorligini saqlab qoladi.