Uo‘K: 53(072) kbk

5.117. Tortish toki asimmetriyasi 
(T.t.a.)
– Асимметрия тягового 
тока – The asymmetry of the traction current – 
rels tolalaridagi toklarning 
o‘zaro teng bo‘lmasligi. T.t.a. rels tolalarining bo‘ylama elektr qarshiliklari 
yoki rels tolalari bilan yer o‘rtasidagi o‘tish qarshiligining o‘zaro teng 
bo‘lmasligi natijasida yuzaga keladi. Rels tolalarining bo‘ylama elektr 

---

227
qarshiliklari o‘zaro teng bo‘lmasligi undagi shikastlanishlar, xususan rels 
tolasi bo‘laklarini o‘zaro ulovchi tutashma biriktirgichlarni uzilib qolishi 
tufayli yuz beradi. Rels tolalari bilan yer o‘rtasidagi o‘tish(izolyatsiya) 
qarshiligi meteorologik shart-sharoitlarga, yo‘l yuqori qatlami tuzilishi va 
uning ifloslanishiga bog‘liq bo‘ladi. Rels tolalaridan birining izolyatsiya 
qarshiligiga uni kontakt tarmog‘i tayanchiga ulanishi ham ta’sir ko‘rsatadi. 
Rels tolalari bilan yer o‘rtasidagi o‘tish qarshiliklari farqi qishki mavsumda 
eng katta bo‘jadi. Bunda muzlagan grunt qarshiligi katta bo‘lganligi sababli 
rels bitta tolasi bilan yer hamda rels tolalari orasidagi o‘tkazuvchanlik 
amalda nolga teng bo‘ladi, boshqa rels tolasining yerga nisbatan izolyatsiya 
qarshiligi esa kontakt tarmog‘i tayanchi o‘tkazuvchanligi bilan aniqlanadi va 
u 
sezilarli 
darajada 
katta 
qiymatda 
bo‘lishi 
mumkin. 
T.t.a.
𝐾
𝑎
= (𝐼
1
− 𝐼
2
)/(𝐼
1
+ 𝐼
2
),
bu yerda 
𝐼
1
, 𝐼
2
– rels tolalaridagi toklar. T.t.a. yo‘l 
drossel-transformatori o‘zagini magnitlashiga olib keladi, bu esa rels zanjiri 
ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
5.118. 
Tortish 
yuklamasining 
nosinusoidalligi– 
Несинусоидальность тяговой нагрузки -Nonsinusoidality traction 
load
- elektr harakat tarkibi iste’mol qilayotgan tok zanjiridagi qarshilikning 
doimiy emasligi(undagi yarim o‘tkazkichli to‘g‘rilagich sxemalari ventillari 
qarshiliklarini o‘tayotgan tok yo‘nalishi va kattaligiga bog‘likligi) tufayli 
yuzaga kelishi. Elektr harakat tarkibidagi tortuvchi motorlar boshqariladigan 
yoki boshqarilmaydigan ventillar asosida qurilgan static o‘zgartgichlar orqali 
elektr energiyasi bilan ta’minlanadi. Ventillar qarshiliklari ulardan o‘tayotgan 
toklar ishoralari va yo‘nalishlariga bog‘liq ravishda manba sinusoidal 
kuchlanishining har yarim davrida keng diapazonda o‘zgarib turadi. Shuning 
uchun ham tortuvchi motorlar iste’mol qilayotgan tok egri chizig‘ining shakli 
davriy nosinusoidal bo‘ladi. Nosinusoidal toklar elektr ta’minoti tizimi 
elementlarida nosinusoidal kuchlanishlar pasayishlarini hosil qiladi, natijada 
esa fazalar kuchlanishlari ham nosinusoidal bo‘ladi. Tok yoki kuchlanish egri 
chizig‘ining nosinusoidallik darajasi shakl koeffitsiyenti bilan tavsiflanadi va 
u davriy nosinusoidal kattalik yuqori garmonikalari ta’sir etuvchi qiymatlari 
kvadratlari yig‘indisidan olingan kvadrat ildizni uning asosiy garmonik 
tashkil etuvchisi ta’sir etuvchi qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi (
Nazariy 
elektrotexnika bo‘limining tegishli atamalariga qarang!
). 50 H chastotali bir 
fazali o‘zgaruvchan tok zanjirlari tortuvchi motorlar iste’mol qilayotgan tok 
egri chizig‘ining nosinusoidallik darajasi ayniqsa yuqori.

---

228