Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

6. «Veda davri». Shimoliy Hindistonda ilk davlatlarning 

tashkil topishi (mil.avv. XIII–VII asrlar). Mil.avv. II ming yil-

likning oxiri – I ming yillik boshlaridagi Shimoliy Hindiston ta-

rixini o‘rganishda asosiy manbalardan biri «Vedalar» hind diniy 

adabiyotining eng qadimgi yodgorliklari hisoblanadi. Vedalar 

madhiyalar, qo‘shiqlar, qurbonlik aytishlari, muqaddas maro-

simni tushuntiradigan keng asarlardan iborat to‘plamlardir. Til, 

din va mifologiya bo‘yicha ular «Avesto» bilan o‘xshashdir. «Aves-

to»  vedalari  tadqiqotchilarning  fikricha,  oriy  («ariya»  so‘zidan 

«oliyjanob») qabilalari tomonidan tuzilgan. Tuzilish bo‘yicha 

«vedalar»: Ilk veda (mil.avv. I ming yillik boshlari) va So‘ng-

gi veda (mil.avv. IX–VII asrlar) davrlariga bo‘linadi. Ko‘pchilik 

olimlar ning fikricha, hind oriylari yodgorligi «Rigveda» matnlari 

mil.avv. XI–X asrlarda shakllangan. «Rigveda» (hind-oriylarning 

veda larini eng qadimgi qismi)da uchraydigan geografik nomlar-

ga ko‘ra, u Panjobda tuzilgan. So‘nggi veda matnlari shakllangan 

paytda oriy qabilalari Hind-Gang tekisligining butun markaziy 

qismiga tarqalgan edi.

«Rigveda» yaratilgan davrda oriylarda jamiyat va davlat hali 

shakllanmagan edi. Iqtisodiyotda yirik qoramolchilikka asos-

langan chorvachilik rivojlangan. Bu davrda dehqonchilikka e’ti-

bor berilmagan. Oriylar mis va jezdan foydalanganlar. Uy-joyni 

qamish va loydan qurganlar. Gang daryosining yuqori qismi, 

---

252

Gang va Jamna o‘rtasidagi yerlar «Mahabxarat» epik asarining 

syujetini tashkil qiladi. «Rigveda» davrida harbiy yo‘lboshchi-

lar aravalarda jang qilganlar. Maxabxaratda yengil jang ara-

valari to‘g‘risida eslatiladi. Jang aravalarida musobaqa – poy-

galar o‘tkazilgan. Diniy va epik asarlarda aholining asosiy qis-

mi to‘g‘risida ma’lumotlar juda kam. Ijtimoiy tashkilot qabila 

bo‘lgan. Qabila boshlig‘i roja – harbiy boshliq va yo‘lboshchi 

sifatida o‘z qarindoshlari va xizmatkorlariga tayangan. Qa-

bila uch tabaqa: kohinlar, harbiylar va oddiy jamoachilarga 

bo‘lingan. Muhim masalalar yig‘ilishda hal qilingan. Vedalarda 

ko‘rsatilgan qo‘shnilar bilan podalarni haydab ketish mumkin 

bo‘lgan urushlar oddiy hol bo‘lgan. Veda tilida «urush» (ga vishta) 

so‘zi «sigirlarni bosib olish» ma’nosini bildiradi. Ilk veda davri-

da qulchilik mavjud bo‘lgan. Qadimda hindcha «dasa» – qulni 

bildirgan so‘z ko‘pgina veda madhiyalarida uchraydi. Dastlab 

asirlar qulga aylantirilgan. Veda va dostonlarda qul erkaklar 

kam tilga olinadi. Ayol qullar to‘g‘risida keyinchalik ko‘p so‘zla-

nadi. Qulchilik xonaki tusda bo‘lib, veda jamiyati ham urug‘- 

jamoa tashkiloti darajasida bo‘lgan. Keyinchalik jamoa a’zolari 

ham qarzi uchun qul qilinganlar.

Mil.avv. IX–VII asrlardan so‘nggi veda davrida iqtisodiyot,  

ijtimoiy-siyosiy tuzumda keskin o‘zgarishlar yuz beradi. Oriylar 

mahalliy aholidan shu hudud tabiati va iqlimiga mos keladigan 

xo‘jalik faoliyatini o‘rgandilar. Oriylar uchun asosiy harakat-

lanish vositasi bo‘lgan yilqi nam tropik sharoitda ko‘paymas 

edi. Gang chakalakzor o‘rmonlarida ko‘chmanchi chorvachilik 

qilish mumkin bo‘lmagan. Bu yerda asosiy ekin tariq va sho-

li bo‘lgan. Dehqonchilik rivojlanib, Hind-Gang vodiysida keng 

dalalar o‘zlashtiriladi. Daraxtning qattiq yogochidan omoch 

 

yasash boshlanadi. Eshaklar asosiy yuk tortish vazifasini bajar-

gan. Sutli ovqat kundalik yemish bo‘lgan. Bayramlarda chorva 

mollari mo‘l-ko‘l qurbonlik qilingan. Temirdan faqat kamon o‘qi 

va nayza uchlari tayyorlangan. Uylar yog‘och va bambukdan 

qurilgan. 

Veda davri aholisi sholi, tariq, bug‘doy va dukkakli ekinlarni 

ekkan. Sholikorlik Gang daryosi vodiysini o‘zlashtirish davomi-

da paydo bo‘ladi. Olimlarning fikricha, hind-oriylarga bu o‘sim-

lik ilgari ma’lum bo‘lmagan. Sholikorliukni mahalliy aholidan 

o‘zlashtirib oladilar. Veda qabilalari uncha katta bo‘lmagan, 

mustahkamlangan manzilgohlarda yashaganlar. Shaharlar 

keyinchalik paydo bo‘lgan.

---

253

Erkin va to‘la huquqli dehqonlar jamoani tashkil qilib, bir 

yoki bir necha qishloqda yashaganlar. Jamoatchilar qo‘shni va 

qon-qarindosh aloqalar asosida birlashganlar. Jamoada eng 

muhim masalalar urug‘ yiginlarida hal qilingan. Urug‘ jamoasi 

a’zolari yig‘ilib, butun jamoa nomidan asosiy marosimlar ba-

jarilgan. 

Qishloq aholisining bir qismi to‘la huquqli bo‘lmagan. Ular 

boshqa joydan ko‘chib kelgan kishilar bo‘lgan. To‘la huquqli 

bo‘lmaganlar xizmat ko‘rsatadigan sohalar, jumladan, hunar-

mandchilik bilan shug‘ullanganlar. Qishloqda keskin mulkiy 

tabaqalanishga jamoa ichki aloqalarining o‘ta mustahkamligi 

qarshilik ko‘rsatgan edi. So‘nggi veda davrida o‘z-o‘zini bosh-

qarish qishloq jamoasi bilan cheklanib qoladi. Qabila va qabi-

lalararo munosabatlardagi barcha masalalar hokim va yo‘lbosh-

chilar vakolatiga kiradi. 

Mil.avv. II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlarida Shimoliy 

Hindistonning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotida jamiyatning qu yi-

dagi to‘rt toifasini ko‘ramiz:

1.  Kohinlar;  2.  Kshatriylar-qabila  harbiy  zodagonlari;  

3.  Vayshilar  –  savdogar,  hunarmand,  dehqonlar;  4.  Shudra 

(qullar) – jamoaning pastki to‘la huquqli bo‘lmagan aholisi.

Har bir qatlam yopiq toifa – varna (hindcha so‘zma-so‘z «rang», 

«nav»)ga aylanadi. Har bir varna vakilining merosiy mavqeyi 

ularning mashg‘uloti va diniy majburiyatlarini belgilagan. Brax-

manlarga  kohinlik  va  o‘qituvchilik  majburiyati;  kshatriylarga 

jang qilish va boshqarish; vayshilarga qishloq xo‘jaligi, hunar-

mandchilik va savdo bilan shu’gullanish; shudralarga uch oliy 

varnalarga so‘zsiz xizmat qilish majburiyati yuklatilgan. Bu 

toifaviy mavqe merosiy bo‘lib o‘tgan. Har bir varna uchun o‘z 

huquqi, o‘z ovqati, kiyimi, uy anjomi, kiyimining rangi va bosh-

qalar qat’iy belgilangan edi. Braxmanlar turli varnalarni ilk 

odam – Purusha jismining turli qismidan (braxmanlar og‘zidan, 

kshatriylar qo‘lidan, vayshilar biqinidan, shudralar loyga bot-

gan oyoqlaridan) yaratilgan deb o‘qitar edilar. Shu sababli, qol-

gan uchta varnaga xizmat qilish shudralarga buyurilgan

. 

Brahmanlar qator imtiyozlarga ega bo‘lganlar. Uni hech kim 

haqorat qilishi, tazyiq o‘tkazishi yoki tan jarohati yetkazishi 

mumkin emas, aks holda brahman g‘azablanib butun dunyoni 

yondirib yuborishi mumkin. Muqaddas matn bag‘ishlanma-

ganlar qo‘liga tushmasligi va marosimiy bulg‘anmasligi uchun 

brahmanlarning bilimlari avloddan-avlodga og‘zaki uzatiladi. 

---

254

Olim brahman o‘smir o‘quvchilar qurshovida bo‘ladi, balog‘atga 

yetguncha ular o‘z o‘qituvchilari – guruhiga xizmat qiladilar, 

uning so‘zlaridan ko‘p ming bet bo‘ladigan matnlarni yodlay-

di. Xotirada qolishi kerak bo‘lgan matn tili alohida «poklangan» 

(«sanskrit») bo‘lgan. U hech qanday o‘zgarishi mumkin emas. 

Shu sababli aholi so‘zlashadigan jonli tillardan uzoqlashib, 

ajralib borgan. 

Qadimgi hind tarixining yangi davri Gang daryosi vodiysi 

bilan bog‘langan. Oriylarning ilk manzilgohlari savdo-hunar-

mandchilik o‘choqlari, siyosiy markazlarga aylandi. Mil.avv. 

I ming yillikda Gang vodiysida Koshala, Magadxa, Anga, Vat-

sa va boshqa davlatlar paydo bo‘ldi. Vedalar va dostonlarda 

Gang vodiysidagi eng qadimgi sulola va davlatlar nomlari tilga 

olinadi. Mahabxarat dostonida Pandav va Kauravlar sulolalari 

o‘rtasidagi urushlar to‘g‘risida hikoya qilinadi. Mayda davlatlar 

o‘rtasida yer-suv, chorva uchun muntazam urushlar bo‘lgan. 

Mil.avv. I ming yillik o‘rtalarida Hindistonda yirik davlatlar pay-

do bo‘ldi. Ularning ko‘pchiligida alohida sulolalar hukmronligi, 

ayrimlarida boy-zodagonlar hukmronlik qilgan oligarxik res-

publikalar mavjud edi.