Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Sulla diktaturasining o‘rnatilishi. Spartak bosh-

chiligidagi qullar qo‘zg‘oloni. Rim respublikasi mil.avv. 80-

yil boshlarida Italiyada ittifoqchilik urushlari tugaganidan 

keyin moliyaviy tushkunlik, savdo-hunarmandchilik degra-

datsiyasi va ichki siyosiy beqarorlik holatida edi. Shu bilan 

bir vaqtda Pont podshosi Mitridat VI ning Kichik Osiyo va 

Bolqon yarimorolini bosib olishi Rimni sharqda urush bosh-

lashiga chaqiriq bo‘ldi. Mitridat mashhur shaxs bo‘lib, ba-

land bo‘yli, juda katta jismoniy kuchga ega bo‘lgan. U 22 

tilni bilgan, har tomonlama ma’lumotli kishi edi. Mitridat VI 

Bosfor, Kolxida, Kichik Armanistonni bosib olib, rimliklar-

ning Kichik Osiyo mulklariga bostirib kirdi. Mahalliy aho-

li uni xaloskor sifatida kutib oldi. Kichik Osiyoning barcha 

shaharlarida uning topshirig‘i bilan bir kunda 30 ming rimlik 

o‘ldirildi. Mitridatga qarshi urushda qo‘shinga qo‘mondonlik 

qilish uchun birdaniga ikki sarkarda da’vogar bo‘ldi. Ulardan 

biri optimatlar yetakchisi, mil.avv. 88-yilda konsul bo‘lgan 

50 yoshli Lutsiy Korneliy Sulla edi. Ikkinchi da’vogar popu-

lyarlarning o‘tmishdagi ittifoqchisi, 6 marta konsul bo‘lgan 

shuhratparast, 68 yoshli keksa Gay Mariy edi. 

Rim qo‘shiniga qo‘mondonlik qilish senat tomonidan Lut-

sey Korneliy Sullaga (mil.avv. 138–78-yillar) topshirildi. Rim-

da xalq yig‘ini esa Sullani chetlatib, Sharqqa yurishga Gay 

Mariyni qo‘mondon etib tayinladi. Shu vaqtda Janubiy Ita-

liyada turgan g‘ayratli sarkarda Sulla o‘z qo‘shinlariga juda 

katta va’dalar berib, Rimga yurish qildi. Rim o‘zining ko‘p 

asrlik tarixi davomida birinchi bor rimlik qo‘shinlar tomoni-

dan jang bilan egallandi. Gay Mariy Afrikaga yashirinishga 

majbur bo‘ldi. Sulla o‘z qo‘shini bilan Yunonistonga yurish 

qilib, Mitridat VI qo‘shinlarini tor-mor qildi. Shu vaqtda Rim-

da to‘ntarish sodir bo‘lib, hokimiyatni yettinchi marta konsul 

qilib saylangan Gay Mariy va 4 marta konsul bo‘lgan Sinna 

egalladilar Tez orada Mariy bezgak kasalligidan vafot etdi. 

Sulla mil.avv. 83-yilda o‘z qo‘shini bilan Janubiy Italiyaga 

kelib tushdi. Fuqarolar urushining yangi davri boshlandi. Bu 

urush Sullaning g‘alabasi bilan tugadi. 

Sulla hokimiyatni bosib olgach, o‘z mavqeyini huquqiy ras-

miylashtirdi. U senatga murojaat qilib, davlatda tartib o‘rnatish 

uchun bir kishini favqulodda vakolatlar bilan ta’minlash zarur-

ligini aytdi. Komisiyalar (mil.avv. 82-yil)da oliy hokimiyat 

to‘g‘risida qonun qabul qilinib, Sullaga noma’lum vaqtgacha 

---

526

diktatorlik vakolatini berdi. Qonunga ko‘ra, Sulla qonunlar 

chiqarish va boshqaruvni tashkil etish uchun cheklanmagan 

vakolatlarga ega bo‘ldi. Diktator barcha sohalarda fuqarolar 

hayoti  va  mulkiga  o‘zi  xohlagancha  egalik  qiladi;  u  alohida 

kishilarga oliy hokimiyatni berishi mumkin, koloniyalar bar-

po qilishi mumkin, tashqi siyosatni olib borishi mumkin, har 

qanday muammo bo‘yicha qonunlar chiqarishi mumkin. Ilgari 

diktatura muddati qat’iy (6 oygacha) cheklab qo‘yilar edi. Sulla 

esa noma’lum vaqtgacha diktator etib tayinlandi. Sulla o‘zining 

raqiblarini bartaraf qilish uchun proskripsiya deb nomlangan 

tadbirni amalga oshirdi. Sulla tomonidan tuzilgan, mol-mul-

ki tortib olinishi kerak bo‘lgan va o‘zi xoin deb hisoblagan 

kishilarning alohida ro‘yxati (proskripsiya) shunday deb atalar 

edi. Kim bu ro‘yxatga tushgan bo‘lsa, u qonundan tashqari deb 

e’lon qilinib, har qanday kishi uni o‘ldirishi, hatto bu uchun 

mukofot olishi mumkin edi. Shu yo‘l bilan 100 senator va 2500 

suvoriy o‘ldirildi va ularning mulki musodara qilindi. O‘ldiril-

ganlarning boshi forumga qo‘yildi. Hukm qilinganlarning mul-

ki auksionda sotildi. Sullaning yaqinlari, uning ozod qullari va 

veteranlari katta mol-mulkka ega bo‘ldilar. G‘arazli maqsadlar, 

shaxsiy dushmanlik bilan ko‘pgina begunoh kishilar o‘ldirildi. 

Sulla bepul non tarqatishni bekor qildi, qarz foizlarini chek-

ladi hamda mil.avv. 241-yilda bekor qilingan senturiy komisi-

yalarini qayta tikladi. Senat tarkibiga Sulla o‘z tarafdorlaridan 

bo‘lgan 300 yangi a’zoni kiritdi. Diktator plebey tribunlari va 

komisiyalarning qonunchilik hokimiyatini bekor qilib, bu va-

kolatni senatga berdi. Sullaning maqsadi eski bo‘lib, patritsiy–

plebey aslzodalarining hokimiyatini qayta tiklash edi. 

Uning davrida senatda aslzodalar hukmronlik qila bosh-

ladilar. Sud hokimiyati suvoriylardan qaytarib olinib, senatga 

berildi. Sulla o‘rnatgan tartib-qoidalarning tayanchi uning ve-

teranlari edi. Sulla o‘zining legioner veteranlariga (harbiy xizmati 

tugagan askarlar) Italiya shaharlari va qishloqlaridan proskrip-

siya ro‘yxati bo‘yicha qatl etilgan «yangi fuqarolarning» yerlarini 

taqsimlab berdi. Veteranlar har qanday norozilikni bostirishga 

tayyor turar edilar. Lekin tez orada mil.avv. 79-yilda ko‘plar 

uchun kutilmagan holda Sulla diktatorlik vakolatini o‘zidan so-

qit qilib, hokimiyatdan chetlashdi. Diktator tuzalmas qichima 

kasalligiga yo‘liqqan bo‘lib, badaniga yiringli yara toshib ketgan 

va faqat suvda cho‘milib, bir oz orom topar edi. Sobiq diktator 

baliqchilik bilan shug‘ullanib, memuarlar yozdi. Sulla mil.avv. 

---

527

78-yil 60 yoshida miyasiga qon quyilishi oqibatida vafot etdi. 

Sulla konstitutsiyasi yana 8 yil yashadi. 

Mohir sarkarda Sulla askarlari orasida katta obro‘ga ega edi. 

U xudbin, sovuqqon bo‘lib, pulga juda o‘ch edi. U ma’lumotli 

odam bo‘lib, yunon adabiyoti va falsafasini yaxshi bilgan. Bir 

qobilyatsiz shoir Sullaga bag‘ishlangan maqtov she’rini keltir-

ganda Sulla unga boshqa she’r yozmaslik sharti bilan katta 

miqdorda pul berishga buyruq beradi.

Sulla konstitutsiyasiga birinchi bo‘lib 78-yilda konsul 

bo‘lgan Mark Emiliy Lepid qarshi chiqdi. Konsullikni top-

shirib, Lepid qo‘shin to‘plab Rimga yurish qildi. Lekin Mars 

maydonidagi jangda yengildi. U Sardiniyaga qochib ketdi 

va shu yerda vafot qildi. Ikkinchi bo‘lib Sullaga qarshi mil.

avv. 81-yil Ispaniyada noiblikni topshirgan Sertoriy chiqdi. 

Kvint Sertoriy iberlar bilan yaxshi munosabatda bo‘ldi. Ibirlar  

uning  legionlari  safini  to‘ldirdilar.  Sulla  tartib-qoidalariga 

sodiq bo‘lgan senat unga qarshi Gney Pompey boshchiligi-

da katta qo‘shin yubordi. Mil.avv. 72-yil Ispaniyada Sertoriy 

qo‘zg‘oloni bostirildi va qatl etildi. 

Shu vaqtda Italiyani Spartak rahbarligidagi misli ko‘rilmagan 

qullar qo‘zg‘oloni qalqitib yubordi (mil.avv. 74 –71-yillar). Spar-

tak kelib chiqishi Frakiyadan bo‘lib, Rim qo‘shinida yollanma 

askar bo‘lib xizmat qiladi va xizmatdan qochadi. Keyin esa asir 

olinib, gladiatorlikka berilgan. Spartak o‘zining jismoniy kuchi, 

dovyurakligi uchun ozodlikka chiqadi. Kapuya shahridagi Len-

tul Batiatning gladiatorlik maktabiga qilichbozlik o‘qituvchisi 

bo‘lib ishga kiradi. Boshda Spartak qo‘zg‘oloniga ahamiyat be-

rilmadi. Sarkardalik qobiliyatiga ega bo‘lgan shijoatli Spartak 

tez orada o‘z qo‘l ostida qullardan tuzilgan 120 ming kishilik 

qo‘shin to‘pladi. Bir necha bor rimliklar ustidan g‘alaba qildi. 

Ayniqsa, Shimoliy Italiyadagi Mutina shahri yonida Spartak 

yaxshi qurollangan ikki konsul boshchilik qilgan Rim qo‘shin-

larini tor-mor qildi (mil.avv. 72-yil). Bu hol Rimni vahimaga 

tushirib qo‘ydi. 

Senat mil.avv. 72-yilda Spartakka qarshi qo‘shinga bosh-

chilik qilishni favqulodda vakolatlar bilan eng boy quldor Mark 

Krassga topshirdi. Spartak tezlik bilan Rimni chetlab o‘tib, Ita-

liyaning janubiga yurish qildi. Farazlarga ko‘ra, Spartak Sitsili-

yaga o‘tishga harakat qilgan. Spartakning Sitsiliyaga o‘tishi-

da kemalar bilan ta’minlashga va’da bergan Kilikiya dengiz 

qaroqchilari (piratlar) uni aldadilar. Qullar qo‘shini Bruttiya 

---

528

viloyatida qamalib qoldi. Krass bu yerda 52,5 km uzunlikdagi 

okop qazishga buyruq berdi. Spartak qo‘shinlari rimliklarning 

bu to‘siqlarini buzib o‘tib, Brundiziy portiga qarab harakat qil-

dilar. U o‘z qo‘shinini kemalar bilan Yunonistonga olib o‘tmoq-

chi edi. Tez orada Spartak qo‘shinlaridan bir necha qismlar 

ajralib ketdi. Bu Spartakning kuchini zaiflashtirdi. Krass qullar 

qo‘shinini ta’qib ostiga olib, ularning orqasidan izma-iz bordi. 

Apuliya viloyatida Krass va Spartak qo‘shinlari o‘rtasida hal qi-

luvchi jang bo‘ldi (mil.avv.71-yil). Jang boshlanishida Spartak-

ka otini minishga hozirladilar, lekin u qilichini sug‘urib otni 

o‘ldirdi. Spartak g‘alaba qilgan taqdirda eng yaxshi otlarga ega 

bo‘lishi mumkinligi, yengilgan taqdirda hech qanday ot kerak 

emasligini aytdi. Jang juda shafqatsiz bo‘lib, rimliklar g‘alaba 

qildilar. Spartak va minglab qullar bu jangda qahramonlarcha 

halok bo‘ldi. Uch yil davom etgan qullar qo‘zg‘oloni bostirildi. 6 

ming qul Kapuyadan Rimga boradigan yo‘lda xochga mixlandi.