Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

8. Haykaltaroshlik. Mil.avv. V asrdan yunon haykalta-

roshligi rivojlanib, noyob haykallar yaratildi. Buyuk haykalta-

roshlar Miron, Fidiy va Polikletlar yaratgan haykallar insoniyat 

sivilizatsiyasining mo‘jizalari hisoblanadi. Haykaltaroshlikning 

qator maktablari yuzaga keldi.

  Yunon haykaltaroshligining 

rivojlanishi to‘rtta bosqichga bo‘linadi. Birinchi davr mil.avv. 

V asrgacha bo‘lib, Miron bilan tugaydi. Shundan so‘ng yunon 

haykaltaroshligi g‘oyaviylik va shakllarni eng oliy mukammal-

ligi davriga kiradi. Ikkinchi bosqich – Fidiy va Polikretning ijodi 

davri. Uchinchi bosqich mil.avv. IV asrdan Makedoniyalik Alek-

sandrgacha bo‘lgan davr. IV bosqich Aleksandrning o‘limidan 

mil.avv. II asrgacha. Bu bosqichda Rodos va Pergam maktab-

lari oldinga chiqadi. Yunonistonda mil.avv. V asrning 70-yilla-

ridan boshlab haykaltaroshlik san’ati gullab-yashnadi. Buyuk 

haykaltarosh Fidiy Afina va Zevs haykallarini yaratdi. Ma’buda 

---

407

Afinaning 12 metrli haykalini yaratishda fil suyagi va oltindan 

foydalandi.  Ma’buda  «Afina»  haykali  Akropolning  eng  baland 

joyiga qo‘yilib, uning quyoshda yaraqlagan nayzasi uzoqdan 

ko‘rinib, kemalar uchun mayoq bo‘lib xizmat qilgan. Fidiyning 

mashhur asarlaridan biri «Olimpiyalik Zevs»ning ulkan hayka-

li (14 metr) Olimpiyadagi Zevs ibodatxonasiga qo‘yilgan edi. 

U  taxtga  o‘tirgan  holda  ifodalanib,  fil  suyagidan  yasalgan.  U 

ma’buda Afina qalqonida do‘sti Afinaning siyosiy arbobi Perikl-

ni va o‘zini tasvirladi. Afinada haykaltaroshning dushmanlari 

Fidiyni ma’budani haqorat qilishda aybladilar. Natijada Fidiy 

qamoqqa hukm qilindi va u yerda vafot etdi. Fidiyning ikki 

munosib shogirdi Alkmen va Agorakrit Parfenon ibodatxonasi 

pesh tog‘i tasvirini ishladilar.

Mashhur  haykaltarosh  Miron  «Diskobol»,  «Afina  va  Marsiy» 

haykallari bilan o‘zining nomini abadiylashtirdi. Uning shogirdi 

haykaltarosh Dimetriy an’anaviylik va klassikadan uzoqlashib 

hayotiy asarlar yaratdi. Haykaltarosh Poliklet esa uni teskarisi 

bo‘lib, o‘z asarlarida sof go‘zallikni izladi. U tanlovlarda Fidiy 

bilan  raqobatlashdi  va  uni  yengdi.  Uning  Zevsning  rafiqasi 

«Gera», «Nayza ushlagan o‘smir» haykallari mukammal san’at 

asarlari bo‘ldi. 

Klassik yunon haykaltaroshligining yorqin vakillaridan biri 

argoslik Poliklet edi. Uning «Diodumen» asari noyob san’at na-

munasi edi. Yunon haykaltaroshlari inson gavdasining uyg‘un-

ligi nuqtasini qidirar edilar. Poliklet ham bu nuqtani izladi. 

Poliklet qonuniga ko‘ra, haykal tovonining uzunligi gavdaning 

1/6 qismini, boshining uzunligi 1/8 qismini tashkil qilishi ke-

rak edi. Bu va boshqa nisbatlarga Dorifor haykalida qat’iy rioya 

qilingan. Poliklet qonuniga keyingi yuz yil davomida haykalta-

roshlik san’atida amal qilib keldi. Haykaltarosh Peoniyning 

«Ma’buda Rika» haykali mil.avv. V asrning noyob san’at asar-

laridan biri edi. 

Mil.avv. IV asrda haykaltarosh Praksitelning (mil.avv. 

370–340-yillar) «Germes chaqaloq Dionis bilan», «Knidlik Afro-

dita», «Kaltakesakni o‘ldirayotgan Apollon» haykallarida nafis-

lik, go‘zallik yaqqol aks etadi. Uning «Erot», «Vino quyayotgan 

satir», «Dam olayotgan satir» haykallari sevgi, bazmga bag‘ish-

langan. Praksitel barcha haykallarini marmardan ishladi. Uning 

«Knidlik Afrodita» haykali ayol go‘zalligining timsoli sifatida 

shuhrat qozondi. Praksitelning haykallarida sokinlik motivlari 

ko‘rinadi. Uning mashhur «Knidlik Afrodita» haykali bizgacha 

---

408

yetib kelmagan. Praksitelning «Dam olayotgan Satir» hayka-

lining yuzdan ortiq nusxalari

  bizgacha yetib kelgan. Buyuk 

haykaltaroshning ikki o‘g‘li va nevarasi uning ishini davom et-

tirdilar. Uning o‘zi ham haykaltaroshning o‘g‘li edi. 

Mil.avv. IV asrda polis tizimining tushkunligi davrida 

haykaltaroshlikda qahramonlik mavzusidan uzoqlashib, inson-

ning ichki ruhiy dunyosini ko‘rsatish asosiy yo‘nalish bo‘ldi. Shu 

davrning mashhur haykaltaroshlari sifatida Skopas, Praksitel 

va Lisipp (makedoniyalik  Aleksandrning saroy haykaltaroshi)

larni aytish mumkin. Paroslik Skopas (mil.avv. 420–355-yillar) 

Attika, Peloponnes va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarida 

ishladi.  O‘zi  me’mor  bo‘lgan  Gegeyadagi  Afina  ibodatxonasi-

ni haykallar bilan bezadi. Skopasning «Sevib qolgan Arey» va 

«Afrodita» haykallarida inson ruhining harakati va uning eng 

nozik va yashirin tuyg‘ularini ifodalashga harakat ko‘rinadi. 

Mashhur haykaltaroshlarning orasida eng so‘nggisi va 

mahsuldori mil.avv. IV asrda yashagan Lisipp edi. U marmar 

va metalldan ilohlar, qahramonlar, yarim ilohlarning 1500 

haykallarini yaratdi. Lisippning «To‘rt ot qo‘shilgan aravada-

gi Gelios» va «Tlet» haykallari mashur bo‘ldi. Uning «Istmiyalik 

poseydon», «Agiy», «Gerakl» haykallarida kurash ruhi singdiril-

gan. U Makedoniyalik Aleksandrning buyurtmasi bilan «Granik 

yonidagi jang» haykallar guruhini yaratdi. Guruh 35 figuradan 

tashkil topib, ulardan 26 tasi otliq edi. Makedoniyalik Alek-

sandrni marmar va bronzada tasvirlash faqat Lisippga ruxsat 

berilgan edi. Lisipp Aleksandni turli ko‘rinishda: o‘smir, erkak, 

jangda, taxtda o‘tirgan holda, ovda, otda tasvirladi. Mashhur 

haykaltarosh Makedoniyalik Aleksandrning buyustini ham 

yaratdi. Lisipp haykaltaroshlik san’atida Poliklet qonunining 

o‘rniga yangi qonunni tadbiq qildi. Lisippning zamondoshi afi-

nalik Leoxar yunon haykaltaroshligida mumtoz usulni tiklash-

ga harakat qildi. «Belvederlik Apollon», «Gaimed!» haykallari 

uning asari deb taxmin qilinadi. 

 Rodos orolida Agezandr, Afenodor va Polidor mashhur «La-

okoon va uning o‘g‘illari» asarini yaratdilar. Sofoklning hi-

koyasiga ko‘ra, iloh Apollon muqaddas tepalikni oyoqosti qil-

gani uchun ilohlarni Laokoonni o‘ldirishga yuboradi. Laokoon 

noqonuniy tug‘ilgan o‘g‘illari bilan birga o‘ldiriladi. Lisippning 

shogirdi rodoslik Xares Rodos orolida qadimgi dunyoning yet-

ti mo‘jizasidan biri bo‘lgan xudo Geliosning 36 metrlik ulkan 

haykalini yaratdi (mil.avv. 216-yil). Rodosdagi kuchli zilzila 

---

409

paytida bu haykal buzilib ketdi. Uning «Gerakl sher bilan» va 

«Apoksiomen» haykallari, bazm qilayotgan Gerakl haykalchasi 

haykaltaroshlik san’atining eng noyob namunalari hisoblanadi. 

Tasviriy san’at taraqqiyotini vazalar tasviri orqali yaqqol 

tasavvur qilish mumkin. Bu san’at janrida Sikion maktabi va 

Afina maktabi shakllangan edi. Tasviriy san’atda kundalik ha-

yot va mifologiyadan olingan tasvirlar ko‘plab uchraydi. Birinchi 

bo‘lib mashhur yunon rassomi tasoslik Poliklet faqat to‘rt rang: 

oq, qora, qizil va sariqni ishlatgan. Klassik davrda yunon tas-

viriy san’atining eng mashhur namoyandalaridan biri Polignot 

ulkan ko‘p shaklli kompozitsiyalar ustasi edi. Afinalik Apollodor 

tasviriy san’atda yorug‘lik soyasini kashf qildi. U bo‘yoq bilan 

chizgan ko‘pgina vazalar bizgacha yetib kelgan. Bu davrdagi 

Zevksid va Parrasiy, Apelles (Aleksandrning saroy rassomi) va 

Nikiylar tasviriy san’at janrida yorqin iz qoldirdilar. Rassomlar 

tarixiy, harbiy, peyzaj va portret janrlarida ijod qildilar.