Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

5. Adabiyot va teatr. Mil.avv. VIII–VI asrlarda yunon 

madaniyati taraqqiyotida qadimgi Sharq madaniyatining ta’siri 

kuchli bo‘ldi. Yunonlar o‘zlarining Kichik Osiyodagi shaharlari 

orqali qadimgi Sharqning boy madaniyati bilan tanishdilar. 

Bu davrning asosiy madaniy o‘choqlari (Yunonistonning o‘zida 

bo‘lmay) Kichik Osiyodagi Milet shahri, Lesbos va Samos orol-

larida edi. Adabiyotda poeziya janri rivojlandi. Alkey, Arxilox, 

Feognid, Safolar yunon poeziyasida yorqin iz qoldirdilar. Les-

bosda tug‘ilgan, Spartada yashagan shoira Safo 9 poetik asar 

yaratdi. Shundan faqat bitta poema bizgacha yetib keldi. Uning 

mavzusi go‘zallik va muhabbat edi. Qul Ezop o‘zining masallari 

bilan mashur bo‘ldi. 

Qadimgi Yunonistonning eng noyob adabiy yodgorligi ijod-

kor shoir Gomerning (mil.avv. IX yoki VIII asrlar yashagan deb 

taxmin qilinadi) «Iliada» va «Odissey» dostonlaridir. Hozir bu po-

emalarni ikki yoki bir necha guruh mualliflar yozgan deb faraz 

qiladilar. «Iliada» dostonining birinchi varianti bir necha asr 

oldin Kichik Osiyodagi Frigiyada yaratilgan deb faraz qilinadi. 

Gomerning asarlari paydo bo‘lgunga qadar yunon xalq og‘zaki 

ijodining ajoyib namunalari: qo‘shiqlar, ertaklar, rivoyatlar va 

masallar yunon adabiyotining haqiqiy poydevori edi. Gomer-

ning qahramonlik dostonlari u yashagan (taxminan mil.avv. 

IX–VIII asrlar) davrdan oldingi mil.avv. XI–IX asrlar voqealari-

ning adabiy tasviridir. 

Arxaik davrda lirika keng tarqalgan bo‘lsa, mil.avv. V asr-

da Afina adabiyoti va poetik ijodiyotning markazi bo‘lgan bir-

lashma Attika tragediyasi bilan mashhur bo‘lib ketdi. Tragediya 

(«Echkilar qo‘shig‘i») vinochilik xudosi Dionisning echki terisi 

kiygan quvnoq, doimiy hamrohlarini ifodalovchi satirlar ayta-

digan xor qo‘shiqlaridan kelib chiqdi. Mil.avv. VII asrdayoq bu-

tun Yunonistonda shunday «Echkilar xori» yoki satirlar keng 

tarqalgan  edi.  Attika  tragediyasining  tug‘ilishida  Afina  tirani 

Pisistratning umumdavlat bayrami sifatida Buyuk Dionisiy 

---

403

bayramlarini ta’sis etishi muhim o‘rin tutdi. Shoir Fespid mil.

avv. 530-yil atrofida Dionis bayramida xor qo‘shiqlariga ilk bor 

musiqa asboblari hamrohligida hikoyani qo‘shadi. Shu vaqtdan 

drama tug‘iladi. Aktyor xorga hikoya bilan «javob» berib, xor 

bilan dialog olib borar edi. Shu tariqa, tragediya dramatik ko‘ri-

nishga aylandi. Tragediyada boshqa ko‘rinish qatnashchilari 

Dionis to‘g‘risidagi afsona-miflardan sahna ko‘rinishlari o‘ynar 

edilar. Keyinchalik boshqa afsonalarga navbat keldi. Mil.avv. V 

asr birinchi yarmida Esxil tomoshabin oldiga ikkinchi aktyorni, 

Sofokl uchinchi aktyorni qo‘shdi va natijada qadimgi «Echkilar 

xori» to‘la dramaga aylandi. 

Attika teatrida Dionis sharafiga o‘tkazilgan bayram vaqtida 

faqat uch kun tomosha ko‘rsatilgan. Birdaniga uch tragediya 

qo‘yilib, keyin satirik drama yana bir mifologiyadan yengil quv-

noq sahnalashtirilgan parcha berilgan. Teatr ko‘rinishi ochiq 

havoda, dumaloq maydoncha – orxestrada namoyish qilingan. 

Tomoshabinlar uchun Akropolning toshloq qiyaligida toshdan 

o‘rindiqlar (teatron) yo‘nilgan. Tomoshabin o‘tiradigan tosh 

o‘rindiq teatron deb atalib, teatr so‘zi shundan kelib chiqqan. 

Ochiq va katta teatrda aktyorlar imo-ishoralarini va kiyimla-

rini aniq ko‘rib bo‘lmas edi. Shu boisdan, aktyorlar sahnaga 

uzun tantanali kiyim va niqoblarda hamda aktyor gavdasini 

baland qilish uchun baland poshnali oyoq kiyim – koturnada 

chiqqan lar. Teatr tomoshalari mart oyining oxiri, aprel oyining 

boshlari da  ko‘rsatilgan.