Uok 398. 21 (575. 172) Qaraqalpaq xaliq ertekleri

USH  AGALI-INILI  BATIRLAR
B
uringi  erte  zamanlarda  'qaraqalpaqlardih  tiyrelerge 
bolinip  atirgan  waqti  eken.  SoniA  bir  shaqapshasi 
107

---

ashamayli  ruwinan  Qudaynazar,  Baynazar  degen  eki  adam 
omir  siirgen  eken.  Bulardin  atasi jas  waqtmda  olip  qalganligi 
sebepli,  eski  salt  boyinsha  akeden  qalgan  miyrasti  ekewi 
bolisip,  xojaliqlarm  ayirip  basqa  shigadi.  Akeden  tek  bir piitin 
qazan,  bir nan  qatiratugm jarti  qazan,  bir  mis  quman ham bir 
qara  quman  gana  miyras  qalipti.
Aradagi  katqudalar  jarti  qazan  menen  qara  qumandi 
Qudaynazarga,  piitin  qazan  menen  mis  qumandi  Baynazarga 
beredi.  Qoradagi  siyir  menen  qoy,  azgantay  arpa,  on  agari 
mash,  on  seri  biyday  akenin  asina,  jetisine  ketedi.
Qudaynazar  menen  inisi  Baynazar  ekewi  eki  liy  bolip, 
jaqm-juwiqlarimn  korsetken  qayirman,  komeginen  paydalamp 
diyqanshiliq  etip,  egin  egedi.  Sol  Zamannan  qalgan  «Atanin 
jaman  uli  jurt  soraydi»  degendey,  Baynazardin  diyqanshiligi 
pitip,  isi  kelisip,  bayip  ketedi.  01  eki  perzentli,  kop  jilqi, 
qaramal,  qoy,  eshkili  boladi.  Al,  oniA  tuwisqan  agasi  Quday- 
nazardin  ekken  daqili  kogermey,  jilma-jil  talap  etip,  kunin 
zorga  koredi.  Bala-shagasi  da  bolmaydi.  Biraq,  Qudaynazar 
qansha  qiynalsa  da,  jiirgen jerinde  namazm  qaza  qilmay jiiredi 
eken.  Hayali  bolsa,  Baynazardin  malm  sawip,  giibisin  pisip, 
ayranin  atlap,  bergenin  alip,  shariaragina  qosent  etedi  eken.
Qudaynazar  omiri boyi  miynet  etip,  okshesi  qirq janq bolip, 
qartayip,  ozi jetpiske,  kempiri  alpis  tortke  shigadi.  Sogan  deyin 
Baynazardin  qaptalinda  llashiq  etip  otira  beredi.  Bulardin 
gayrati  kemip,  buringiday  kiishi,  qol-qabisi  joq  bolgan nan 
keyin  Baynazardin  hayali  olardi  olerdey  jaman  korip,  kiin 
bermeydi.
Bir jili  BaynazardiA  malmin jaylawi  tanlip,  mal  otlaytugin 
jer  tappay  basqa  jaqqa  koshetugin  boladi.  Kosh  ketkennen
108

---

keyin  bir  kuni  Baynazar  agasina  kelip,  olardi  lish  kiinnen 
keyin  kelip  alip  ketetugimn  aytip  ketedi.
Qudaynazar  menen  kempiri  Baynazardi  kop  kiitedi,  biraq 
inisinen  xabar-atar bolmay  ketedi.  Sonda  ol jaynamazinan  bas 
kotermey jilap  otinp:
Arba  aydaganday  halim  bolganda,  birewdin  arbasin 
sorap-aq  liyimdi  koshirer  edim.  Inime  isenip,  quia  dalada 
qalmasam  bolar  edi-aw*,—  dep  otirsa,  sirttan  birewdin:
—  Assalawma-aleykum,  —  degen  dawisi  esitilip,  ishke  bir 
aq  saqalli  biytams  garri  kirip  keledi.  Qudaynazar  darriw  om 
torge  mirat  etedi.
—  Saqallas,  bizdi  biigin  qudayi  miyman  etseft,  liyinde  bir 
aqsham  qomp  shigayin,  m   depti  garri.
—  Miyman  atannan  ulli  degen,  kelgeniniz  maqul  bolipti,
—  dep,  kempirin  shaqirip:
—  Kempir,  jalgiz  eshkiden  mal  bolmas  degendey,  koshsek, 
koshke  ermes.  Minaw  bir tuwn  kelgen  adam  eken,  sogan  soyip 
berip  patiyasm  alayiq,  —  depti.
Kempiri  de  bugan  qa'rsiliq  etpepti.  Olar  eshkini  soyip, 
basin  otqa  liytip,  goshin  qazanga  salip  pisirip,  qonaqtm  aldma 
qoyadi.  Tamagin  jep  bolgan  soft  miyman  Qudaynazardift 
kempirine  qarap:
•  т   Kelin,  jay  qoliftdi,  k-  depti.
Kempir  qolin jayipti.
Alla-taala  jas  bergey!  Toqpaqtay  lish  ulli  bolgaysaft,
depti.
Miymanmft  patiyasm  esitken  kempir:
.:4 —  бурреу!  Bizdi  qartayganda  biiytip  masqara  etpe,  aga,  — 
depti.
Sonda jaftagi  garri  ogan:
109

---

гШЬ  Kelin,  bala  menen  dawlettin  erte,  keshi joq,  degen.  Quda 
qalese,  lish  ulli  bolarsan.  IJlkennin  ati  Xojanazar,  ortanshisi 
Qosnazar,  kishkenesi  Toles  bolsin,  lishewi  de  shoq,  zor  bolsm, 
allahu-akbar,  M  dep  garri  kozden  gayip  bolipti.
Sol  waqta  gana  olar  ekewi  kelgen  garrimn  Qidir  ata  eken in 
biledi.
Qudaynazar  menen  kempiri  «Jaratqan  qartayganda  bala 
berse,  basqasinan  da  quri  qaldirmas,  berer»  dep  shiikirlik  etip 
otira  beripti.
Aradan  kiinler  otip,  bir  kuni  kempir  garnsma  kelip:
Cjarn-aw,  men  bir  aygirdni  basin  jegim  keledi-ay,  Щ
depti.
( ja m   biysharada  jan  bar  ma,  qassap  qoymay  izlep, 
kempirine  aygirdin  basin  akelip  beripti.
Aradan  aylar  otip  kempir  qoshqarday bir  ul  tuwipti.  Aradan 
bir  jil  otken  soil  kempir  bugamn  basma  jerip,  ekinshi  ulm 
diinyaga  keltiripti.  Ushinshi  ulm  kotergende  kempir  qoshqarga 
jeripti.  Olar  lish  balanin  atin  Q izir  ata  aytqanday  etip 
Xojanazar^  Qosnazar,  Toles  dep  qoyadi.
Qudaynazardin  usi  balalan*  tuwilmastan  burin  inisi 
Baynazar  om  koshirip  aketiwge  keledi.  Inisine  okpelegen 
Qudaynazar  ata jurtta  qaliwdi  maqul  koredi.
Aradan  kop  waqit  otpey,  bulardin jasap  atirgan  makanmin 
listine  bazar  jol  tiisip,  Qudaynazar  endi  otken-ketkenge  shay, 
suw  qaynatip  berip,  shaypunsh  bolip  kiinin  korip jiiredi.
Aradan  jillar  otip,  balasimn  lilkeni  on  tortke,  ortanshisi 
on  lishke,  kishkenesi  on  ekige  shigadi.  Balalanmn  lishewi  de 
eijiirek,  qasansqan jerinen  qan  alatugm  mart,  hadal  ham  aqilli
110

---

bolip  erjetedi.  Olar  karwan joldan  otken  karwanlardan  baji  pul 
alip,  olardin  timshligin  tamiyinlep  turatugm  darejege jetedi.
Bulardin  danqm  esitken  sol jurttin  xani  ozinin  eki jasawilin 
jibertip,  olardi  sarayga  aldirmaqshi  boladi.
Xanmfi  jasawillan  kokireklikke  salip,  bulardi  xanmn  aldina 
bariwga  majburlemekshi  bolganda,  olar  eki  jasawildi  sabap, 
minip  kelgen  atlarmin  quyriq-jalin  kesip,  ozlerin  quwip 
jiberedi.
Xanmn  tek  lishinshi  martebe  jibergen  jasawillan  Quday­
nazarga  xabarlasip,  balalar  menen  de  kelisimge  keledi. 
Qudaynazar  balalanna:
— 
Xan  —  xaliqtin  atasi.  Men  sizlerge  lrzaman.  Biraq,  endi 
sol  atanizdan  bul  isiniz  ushin  keshirim  soraysiz,  —  dep,  olardi 
kelgen jasawillardin  izine  ertip,  xanmn  aldina jiberedi.
Xan  ozinin  jek  korgen  adamlarm  ayiw,  jolbans  usagan 
jirtqish  haywanlardiA  listine  kirgizip  olardin  jiiregin  jarip 
oltiredi  eken.  01  ush  balaga  da  usi  karin  islemekshi  boladi.
Ertenine  xanmn  adamlan  ilsh  balam  bagqa  kirgizip,  olardin 
aldma  asaw  pil  menen  qabagan  iytti  kirgizip jiberedi.  Qosnazar 
ozine  qaray  juwmp  kiyatirgan  iytti  uslap  alip,  asaw  pildin 
manlayina  uradi.  Pil  de,  iyt  te  sol jerde  til  tartpay  oledi.
Xannni  jasawillan  azanda  bagqa  kelip  qarasa,  eki  haywan 
tenkeyip  olip  atir  eken.  Olar  bul  waqiyam juwinp  barip  xanga 
jetkeredi.
Kelesi  kiln  xan  olardi  qabillaw  aldinda  esiktiA  aldma 
jolbans  baylatip,  ozi  torde  otiradi.  Ush  bala  xanmn  aldina 
kirip  kelgende,  julqimp  turgan  jolbans  birden  juwasip,  basin 
ayaqlanmn  listine  qoyip  jatip  qaladi.
I l l

---

Bulardin  er  jurekligine  tan  qalgan  xan  olardi  ozinin  ata 
dushpam,  xannan  qizm  hayalliqqa  sorap  qoymay  jiirgen 
qalmaqtin  xanina  qarsi  unsqa jiberiwdi  oylaydi.
Ush  bala  xannin  buyrigi  menen  xanmn  qirq  lashkerin  alip 
qalmaqlar  menen  unsqa  atlanadi.
Qalmaqlar  ush  bala  baslap  bargan  lashkerden jenilip  qaladi. 
Qalmaqtin  xani  olardin  jurtina  qaytip  ayaq  baspaytuginday 
bolip,  qatti  qorqip  qaladi.
Qudaynazardin  lish  balasi  elinde  lilken  saltanat  penen  kiitip 
alinadi.
Sonnan  berli  xaliq  bul  ush  batirdm  ata-tegi  haqqinda  gap 
bolganda:
—  Bular  qaraqalpaqtin  ushbas  ashamayli  ruwinan  shiqqan,
—  dep,  olar  menen  elege  deyin  maqtamp  jiiredi  eken.  Sol 
ushbas  ashamaylidan  orbigenler  ele  de  sol  ati  menen  atalipti.