Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

У ЗБ Е К ЭТНОГРАФ ИЯСИ ТАРИХИ ВА И С Т И Қ Б О Л И
Д астл аб ки этноғрафик м аълум отлар ибтидоий ж а - 
мият таш кил топгандан кейин қаб и л ал ар ўртасида ало- 
қ а л а р ўрнатилиш и натиж асида аста-секин тўп лан а бош- 
лагаи. Ўша д аврд аёқ айрим қўшни 
қ аб и л а, 
э л а т в а
халқларнинг .маиший турмуши, этник хусусиятларини 
ўрганиш , уларни аниқ ва тўғри тушуниш 
ам алйй эҳ- 
тиёж ларни қондириш тақозоси билан ву ж уд га' келган. 
Узоқ ўтмишда Ш арқ м ам лакатлари д а қўни-қўш нилар 
билан сам арали савдо-сотиқ м уносабатлари ўрнатиш, 
шунингдек, уларга қарш и м увафф ақиятли уруш лар ол и б
бориш ёки жиддий дипломатик ал о қ ал ар ўрнатиш учун 
д аставвал этнограф ик м аълумотларга эга бўлиш зарур 
эди.
У збекларнинг энг 
қадимий 
аж д о дл ар и
тўғрисида 
• м аълум отлар ж уда кам. Ш арқ м устабидлари, айниқсаг 
қадимги Эрон, Бобил, Оссурия ҳукм дорлари ўзларини 
улуғлаш м ақсадида тош га биттирган за ф ар н о м ал ар и д а 
босиб олинган ва бўйсундирилган э л а т ва хал қл ар н и
тилга олганлар. Ш улар ичида ўрта осиёликларнинг қа- 
димий а ж д о д л а р и . тўғрисида ҳам айрим м аъ л ум отлар 
м а в ж у д г 
,
И лк ёзма м ан б ал ар д ан қадимги Ю нонистон ва Р и м
м уаллиф ларининг асарларн д а Орол бўйи ва О кс (Аму- 
д арё) ҳамда Я ксарт (С ирдарё), М овароуннаҳр ва Б а қ т-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рияда яш аган қабила ва эл атл ар тилга олинади. М аса- 
л ан , • Д нтик давр м уаллиф ларидан м илетлик Гекатей, 
Ограоон, Ғеродот, Арриан, Птолемей ва Ктесий, сиди- 
л ияли к Диодор, Помпей Трог, Тацитлар ўз асарлари да 
сак-масс_агет қабилалари, хоразмликлар, 
бақтриялик- 
л ар , парфиялик ва сўғдийлар тўғрисида айрим м аълу- 
мотлар келтирганлар. /
Урта Осиё халқларининг энг қадимий аж д одлари ва 
уларнинг турар 
ж ойлари, урф-одат 
ва маросимлари 
тўғрисида. ноёб м аълумотларни 
бизгача 
етиб келган 
зардуш тийлйк динининг м уқаддас кйтоби «Авеста»дан 
ҳам олиш мумкин. Эрамиздан аввалги II— I асрлардан 
бош лаб араб истило(сигача У рта Осйё х ал қл ари га те- 
гишли баъзи ахборотларнй Эрон м устабидлари солно- 
м аларида, Хйтой сайёҳларйнин^ ёзувларида учратамиз. 
Ж ум ладан , қадимги Ф арғона ва Хоразм 
аҳолиси тўғ- 
рисида эрам издан аввалги II асрда бу ерга келган Хи- 
той элчиси ва сайёҳи Ч ж ан Ц зяннинг м аълум отлари
д иққатга сазовордир. ,
Араб ҳукмронлШтг ўрнатилгандан кейинги даврлар- 
Да илк ўрта 
аср (IX—XII асрлар) 
м уаллиф ларидан 
маш ҳур географ в а сайёҳлар ибн Хурдодбеҳ, ал -Б ал- 
хий, ал-И стахрий, ибн Ҳ авқал, М асъудий, Е қутлар ўз 
саёҳатном аларида замондош эл атлар тўғрисида нисбатан 
бой маълумотЛар ёзиб қолдирганлар, М асалан , Хуросон- 
д а яш агап атоқли географ олим Абу З а й д Б,алхий 60 
г а яқин асар ёзган. Унйнг асарларидаги х ар и тал ар дан
бири Бухородаги сомрнийлар Кўтубхонасида сақланган. 
М уаллиф м аҳаллий эл атл ар
тўғрисида 
м аълум отлар 
берадй. Эронлик географ ва сайёҳ ал-И стахрий Б ал- 
Хии^ Ш л ай Х а м а р қ а й д ж а ўчртшйб~"унйнг асарлари н й ўр- 
ганиб янги м аълум отлар билан тўлдирган. И роқли к сай- 
ёҳ ибн Ҳ авқал эса У рта денгиз м ам л ак атл ар и га доир 
м аълум отларни киритган. Ш ундай қилиб, Б алхи й , Ис- 
таҳрий, ибн Ҳ авқал асар л ар и д а Ш арқдаги д астлабки
илмий м аълум отлар тўпланган ва уларга илова қилин- 
ган, дунё ва айрим вилоятлар ҳам да эл атл ар кўрсатилган 
хариталар ю зага қелган. Аммо маълум бўлишича, маз- 
кур хариталарнипг 
баъзилари илгари ўрта 
осиёлик 
Мусо ал-Хоразмий, Ж айҳоний ва бош қалар қўли билан 
чизилган. Ҳ асрда Б алхий ва унинг мухлислари бутун 
Ш ар қ харитографиясининг сам араларини ж а м қилиб, 
яхлит бир асар ш аклига солишган. Уларнинг асарлари-" 
д а ер юзи 20 та «иқлим»га бўлинган. Ш артли равиш да
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«иқлим» деб аталган вилоятлар ш арқдан ғарб га қ а р а б
таъриф ланган, ҳар бнридаги ш аҳарлар, йўллар, етиш- 
тириладиган м евалар, маҳсулотлар ҳам да бош қа эт- 
ник аж ойиботлар таърифи берилган. Атоқли олим Е қуб
ўзининг географ ик луғатйда Б алхий таъ ри ф и га асосла- 
ниб Тошкент тўғрисида бундай деб ёзади: 
«Шош ёз 
ф аслида бамисоли ж аннат. Кишин.и иссиқ таъсиридан 
қалқондек сақлайди». Бухорони эса Б алхий бундай тас- 
вирлайди: «Қўрғондан таш қариси серм ан зарали қда Б у- 
хородан чиройлироқ ш аҳарни кў р м а д и м .. . осмон гум- 
бази билан кўклам зорлар оралиғида кўринган қ а ср л ар
осмондаги ю лдузларга ўхшайди, экинзорлар сатҳи теп- 
текис. Бухороликларнинг экинзорлари бепоён ва унга 
тенг келадиган ж ой Хуросонда ҳам, М овароуннаҳрда 
ҳам топилмайди».
^ЎртҒа Осиёнинг 
бую к 
м утаф аккирлари — аж ой и б 
энциклопедист олим М уҳамм ад ал-Хоразмий, ф айласуф
ва мусиқашунос Абу Н аср Форобий, улуғ энциклопедист 
олим Абу Райҳон Беруний ва буюк табиб Абу Али ибн 
Сино, географ ва тарихчи ал-Ф арғоний, Абу С аъд Аб- 
дул Қарим, ибн М уҳам м ад Саъмоний кабиларнинг асар- 
ларида ўзбеклар ва бошқа ўрта осиёлик халқларн и н г 
бевосита аж додлари, уларнинг маиший турмуш и ва ма- 
даниятининг айрим томонлари таъриф ланган. Ш у м аъ- 
нода тарихий ва этнограф ик ж иҳатдан ниҳоятда муҳим 
м анбалардан бири «Д ада-К ўркут» қиссаси ҳ ам д и ққат- 
га сззрвордир.
.Европада қулдорлнк ж ам иятидан ф еодалйзм га ўтиш
араф асида Ш арқ ренессанси рўй беради. А йннқса, У рта 
Осиёда фан ва м аданият ниҳоятда ю ксак д а р а ж а г а кў- 
тарилиб илмнинг барча соҳалари ривож ланади. А сли 
дастлабки илмий' этнограф ик м аълум отлар ҳ а м Ш ар қ- 
нинг Уйғониш даврида пайдо бўла бош лайди. А тоқли 
олим С. П . Толстовнинг таърифича, «Сўнгги Африғий» 
д аврида Хоразм А раб халифалигига. киргач хор азм л и к 
олимлар дарҳол ш уҳрат қозонганлар ва « ар аб ф ани» 
деб аталган фаннинг яратувчилари орасида энг илғор 
ўриини эгалл аган л ар . Б улар ичида зўр н ам оян д ал ард ан
бири кўзга 
кўринган маш ҳур сиймо 
М уҳам м ад а л - 
Хоразмий э к а н л и г и . шубҳасиз. Унинг исми билан ҳо- 
зирги илмий-техник тарэққи ^тн и н г негизини таш ки л 
қилувчи матем.атиканинг алгоритм ва бош қа ж уд а кўп 
илмий соҳалари боғлиқ. Унинг арифм етика в а алгебра- 
си кўп тилларга тар ж и м а қилинган, «А лж абр ва муқо-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бала» номли асаридан «алгебра» атам аси келиб чиққан, 
Х оразмийнинг географ ия, тарих ва этнограф ия соҳаси- 
даги хизм атлари ҳам бениҳоя катта. У географ сифа- 
тида Б ағдо д
халиф аси Х азарйяга 
юборган элчилар 
қаторига кирган, деган м аълум отлар м авж уд, С. П. Толс- 
тов ёзганидек, «Ш арқий Европа географияси ва этно- 
графиясига доир дастлабки м аълум отларга айни Хораз- 
мийнинг ўзи асос солган. Кейинчалик бу м аълум отлар 
теограф ик асарларнинг биридан-бирига ўтиб>, энг аниқ 
ва ўзгарм ас м аълумот бўлиб қолди».
Х оразмда туғилиб, Б ағдодда таълим олиб, машҳур 
М аъм ун академ ияси «Б айт ал-ҳикма» 
(«Донишманд- 
л ар уйи»)_да энг йирик н ам ояндалардан 
бири бўлиб 
танилган л70 та олим га хали ф а дунё атласини Тузишни 
топшириб, унга М уҳам м ад ал-Хоразмийни бош лиқ қи- 
либ тайинлаган. Тахминан 840 йили бу топшириқ ба- 
ж арилиб «жаҳон хариталари» ёки «М аъмун дунё хари- 
таси» номи билан машҳур 
бўлган. 
М азкур 
биринчи 
ж аҳон атласи муносабати билан унга изоҳнома тарзи- 
д а ал-Хоразмий ўзининг «Сурат ал-ф арз» («Ернйнг су- 
р ати ёки «география») номли ажойиб асарини яратган. 
Унда бир неча ўнлаб ноёб хариталар ва у л арга берил- 
ган изоҳлар келтирилган.< Китобда 
537 та энг муҳим 
жойнинг номи, ш а ҳ а р л а р ' тоғлар ва дарёл ар, денгиз ва 
Ороллар бирма-бир ва алоҳида ёзилган. Муалл;иф баъзи 
номларга изоҳ берган ва қўшни жойларни ҳ ам тасвир- 
л агап.
' Хоразмийнинг географик мероси тўғрисида италия- 
л и к арабш унос К. Н аллино 1895 йилда ёзган к атта ма- 
қоласида унга ю ксак баҳо бериб «Европадаги ҳеч бир 
х ал қ Хоразмий эршиган ютуққа эришишга в а бўндай 
асар
яратиш га қобил 
эмас эди», деб ёзади,>!Италия 
Ф анлар Академияси Хоразмийнинг 
«Сурат " ал-ф арз» 
асарини ўз даврининг ж уда қимматли қўлланм аси бўл- 
ганлигини ва унинг географ ия 
тараққиёти га ижобий 
таъсир этганини тасдиқлаган. Б у китоб бир неча аср 
давом ида қай та-қай та кўчирилиб, 
тарж им а 
қилиниб, 
тўлдирилиб, қисман 
ўзгартирилиб, 
янгича 
таҳрирда 
турли сарлавҳалар ва ҳатто имзолар билан м аълум бў- 
либ келган. М асалан, X асрнинг биринчи ярм ида ироқ- 
л и к Суҳроб номли бир ш ахс «С урат ал-ф арз»ни таҳрир 
қилиб «Етти иқлим китоби» номи билан чоп этган. Ас- 
лида у бу асарга ф ақ ат сўз боши қўшган. Х оразмийдан
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

икки аср кейин яш аган Беруний ҳам уни эҳтиром билан 
тилга олади.
'Д астл аб к и илмий этнографик м аълум отлар, айниқса, 
ажойиб эндиклоиедист мутафаккир 
олим Абу Райҳон 
Беруний асарл ар и д а ёрқин ифодасйни тоиган/ Айрим 
тадқиқотчиларнинг 
фикрича, 
Урта 
Осиё ва Хуросон 
география тарихини аслида «Берунийнинг географ ик 
мактаби» деб аташ мумкин. Э тнография фани ҳам асли 
география билан ёнма-ён ш аклланиб келганлигини ино- 
батга олсак, Ў рта ва ^Канубий Осиё этнографиясини ҳам 
Беруний м актабидан бош ласак 
хато бўлмайди. М аъ- 
лумки, б у улуғ олимнинг асарлари бутун ж аҳонга та- 
нилган ва 
берунийшунослик деб 
аталиш и ҳам бежиз 
эмас. Унинг деярли ҳам м а асарлари да 
Урта Осиё, шу 
ж ум ладан ҳозирги Узбекистон ш аҳарлари тйлга оли- 
ниб, уларнинг тарихи, этник қиёфаси, 
аҳолиси ва та- 
биий-географик шароити каби ноёб м аъ лум отлар бизга 
етиб келган. М асалан, Берунийнинг «Қонуни М асъудий» 
номли китобидаги географик 
ж а д в а л д а кўрсатилган 
603 жойнинг 85 таси Урта Осиё ва Хуросонга тегишли 
бўлиб, уларнинг кўпчйлигига қисқача изоҳлар берил- 
ган. .
^М уаллифнинг этнотопонимияга 
оид 
м аълум отлари 
бебаҳо, А м ударё ва Қорақумнинг