Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

хадқишшг. 
инеоният _ 
-тарихида тутган 
мавқеи ва ўрнини аниқлаш га ёрдам
беради. Тарихийлик 
қиёсйй услуб 
ва м атериалистик 
дунёқараш га асосланган этник ж араён ларни тўғри ту- 
шунишнинг бирдан-бир 
объектив 
омилидир. 
Ш унинг 
учун этнография фанининг 
м о ҳ и Я т и
ва ж ам и ятд а тутган 
ўрнини аниқлаш да унинг тарихига назар таш л аш за- 
рур бўлади. Ш у ж ум лад ан ўзбек этнографиясининг та- 
рихини билиш 
ҳ а м
катта 
а ҳ а м и я т г а
эга.
Ҳар бир ф ан д астл аб фактик бйлимларни тўплаш - 
д ан бош ланади, кейин уларни тартибга солиб, чуқур 
ўрганиб моҳиятига тушуниб, тегишли назарий хулоса- 
л ар чиқаради. Этнографик билимларнинг ўзига хос ху- 
сусияти шундаки, уларнинг пайдо бўлиши, зарур маъ- 
лумотлар тўпланиши, далил (ф акт) лар англаб олиниши
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бир вақтд а содир бўлади. Буни Урта Осиё халқлари, 
ж ум ладан ўзбек халқи 
этнографияси 
тарихида аниқ 
сезиш мумкин. Тарихий тақдири бир, хўж алик-м аданий 
ж иҳатдан умумий, маиший 
турмуши ва ижтимоий та- 
раққиёти анча яқин Урта Осиё минтақаси динам ик ж а- 
раён, яъни вақ т ж иҳатдан ўзгарувчан хар актер га эга. 
Тарихий-этнографик ва этник тузилиши қанча бар,қарор 
бўлмасин м азкур 
этнослар 
вақт ҳукми билан доимо 
риеож ланиб, ўзгариб турган.
Шуни алоҳида қайд қилиш лозимки, У рта Осиё ва 
Қозоғистон х алқлари минтақаси узоқ ва м ураккаб ма- 
ш аққатли тарихий ж араённинг маҳсули бўлибгина қол- 
май, улар м аънавий м аданият ва ҳиссиёт туйғулари би- 
лан ҳам ниҳоятда чирмашиб кетган ўзига хос этнос- 
ларнинг ватанидир. Б у халқларнинг хусусиятлари ва 
умумий белгиларини аниқлаш учун д а став в а л этник та- 
рихнинг айрим саҳифаларини вар ақл аш зарур.
Узоқ ўтмиш да, 3 —4 минг йиллар м уқаддам М арка- 
зий Осиёнинг саховатли тупроғидан ғар б дан ш арққа 
томон кадим'ий- хинд-европа 
тиллаонда 
гапирадиган 
турли қаб и л ал ар Олтой ва Мўғулистон томон кўчиб ўт-_ 
ган. Э рамиздан аввалги I минг йилликнинг охиридан 
бош лаб ш арқдан' ғарбга томон Бую к даш т орқали кат- 
та кўчиш ж араён и рўй беради. Д астл й б туркий тилда 
гапирадиган қадимий ҳунй 
қабилавий 
бирликлар то 
эрамизнинг I минг йиллигининг 
ўр тал ар и гача 
кўчиб 
ўтган ва улар этиик ж иҳатдан сезиларли из қолдирган. 
Туркий элатларнинг беш-олти аср даво,м этган кўчиши- 
д а айрим мўғул .қабилаларинйнг мйграцияси ҳам рўй 
берган. Уша вақтларнинг ўзида У рта Осиёда боят, қаии. 
бояндар каби мўғул қабилаларининг м авж удлиги диқ- 
қатга сазовбрдир. V II асрга келиб Урта Осиёни босиб 
олган арабл ар 
этник 
ж араёнга 
таъсир 
қи лм аса-да, 
ислом дини ҳукмронлигини ўрнатган. М ўғул истилоси 
бутун м интақада ўз таъсирини ўтказиб нисбатан ирқий 
тузилиш га бир оз ўзгариш лар киритган эди.
Ш уни ҳам қай д қилиш лозимки, У рта Осиё ва Қозо- 
ғистонга келган хуннлар, турклар, ар аб л ар ва м ўғуллар 
илгаридан ўзлаш тирилган Ърлар ва қадимий м аданият 
яратган элатлар ўлкасига 
келиб 
м аҳаллий этнослар 
билан аралаш иб кетганлар. Ш униси қизйқки, қадимий 
туб 
элатларни юнонлар скифлар, эрон ли клар 
сакл ар 
деб тилга оладилар, баъзилар м ассагетлар деб номлай- 
дилар. Уларнинг Ғарбий Европа билан, яъни ҳинд-ёв-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ропаликлар билан 
боғлиқ; эканлйкларини 
исботлаш 
учун ҳозирги Б олгария ва Руминияда яшовчи қадимйй 
кетларга ўхшашлигини кўрсатадилар. Қадимий тарих 
мутахассисларининг фикрича, ҳақи қатдан ҳам саклар- 
нинг қавм у қариндош лари Болқонда ва Ш имолий Қ ора 
денгизнинг бепоён даш тлари да яш аган 
қадимий прас- 
киф лар ш аж араси билан боғлиқ. М аълумки, антик за- 
монда Эрон подшоларининг катта қўш инлари 
м азкур 
даш тда яшовчи кўчманчи қабилаларнйнг зарбаси га уч- 
раб кўп қирилган. М акедониялик И скандар ўз қудратли 
лаш карларини М арказий 
Осиёга 
кетма-кет 
юбориб, 
д аставвал жиддий қарш иликларга 
даш т 
қ аб и л ал ар и
томонидан учраган ва кўплаб л аш карлари дан маҳрум 
бўлган. Ўз кучини кўрсатиш ва ҳукмдорлигини ўрнатиш
учун жаҳонгир Ғ р та Осиё м арказида бир неча юнон но- 
мидаги ш аҳарларни қурган. Ш улардан бири ҳозиргача 
харобалари сақланган Х ўж анд шаҳридир. Ш ар қд а бун- 
ёд этилган И скандария ш аҳри 
даш т қ аб и л ал ар и д ав 
сақланиш учуи қўрғон бўлган. О қибатда юнонлар кўч- 
манчилар бидан ёнма-ён яш аб, савдо қилиб, аста-секин 
а р а л а ш и б ,; эллин ва м аҳаллий м аданиятлар негизида 
янги м аданият белгилари пайдо бўлган ва бизгача сақ- 
ланган.
Узоқ давр давомида М арказий Осиёга кўчиб келган 
эл атл ар сак-м ассагёт зйминида ўзига хос ж и м ж и м адор 
маданий белгиларни қолдирган. Б ў ерда I минг йиллик- 
нинг ў р таларида кетма-кет кўчиб кела бош лаган хунн- 
лар, хионитлар, оқ хуннлар, эф талитлар, п ачан акл ар ва 
бош қа 
турк элатларининг 
кўплаб келиши м аҳалли й
х ал қ л арни туркийлаш тириб юборган. 
Аммо абориген 
(туб) аҳоли орасида ҳам апасйак, аугасийлар деб ном- 
ланган қадим ий турк элати ҳам
бўлган. Б у эл ат рус: 
солном аларида кўп тилга блинган печенег (п ач ан ак) 
лар деган фикр мавжуд. Айрим тадқиқотчилар тахми- 
нича, аугасийларни кейинчалик «ўғуз» номи б и лан м аш - 
ҳур турк элати деса бўлади.
X асрда Ж анубий Сибирь томондан У рта О сиёга тил 
ж иҳатд ан пачднак^ва уғу зл авга яқин қипчоқлар бости- 
риб кириб. л^алШРторож қилган. П ачанакларнинг р и р
қисми ш имоли-ғарбий томонга, ўғузларнинг анча қисми 
ж ануби-ғарбий томонга кўчиб кетишга м аж бур бўлган- 
лар. О қибатда ҳозирги Туркманистонга тар қ ал ган ўғуз- 
лар туркман халқи билан, иккинчй қисми О зарб ай ж он - 
ни босиб олиб, озорлар билан қўшилиб кетган, яна бир
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

гуруҳ ўғузлар ғарб ва ж анубга, яъни Туркия ва Эрон 
томон ўтиб м аҳаллий эл атлар билан аралаш и б кетган.
Шуни қайд қилиш лозимки, ҳозирги туркманларнинг 
этник тузилиш ида монголоид ирқи белгиларининг мав- 
жудлиги, уларнинг тилида баъзи қадимий эроний ва 
қипчоқ тиллари айрим элементларининг сақланиш и му- 
ҳим аҳам иятга эга. 
Туркман 
қабилаларининг ўзаро 
яқинлаш иш и ф а қ а т кейинги вақтл ар д а рўй бера бошла- 
ди. И лгари бу қ а б и л ал ар сунъий равиш да Эрон муста- 
бидлари, Хива ва Бухоро хонлари томонидан бўлиниб 
та р қ о қ ҳолда яш аб келганлар.
Қадимий она С ўғд тупроғида яш аб келган, ҳар хил 
эл ат ва қаб и л ал ар билан аралаш иб кетган ўзбек халқи 
ҳам У рта Осиёнинг бошқа элатлари билан ту б қон-қа- 
риндош. Айниқса ўзбеклар билан қозоқларнинг деярли 
б ар ча туркий аж додлари умумий, аммо ҳар бир халқ- 
нинг қонида бош қа эл ат қони мавжуд. М асалан , антро- 
яологларнинг таърифича, қозоқларнинг ирқий тузили- 
ш ида мўғул истилосидан етти аср м уқаддам монголоид 
белгилари пайдо бўлган, яъни мўғуллик таъсири илга- 
рироқ бош ланган, шунинг учун ҳам ул ар да монголоид 
белгилари кўпроқ. Тарихда биринчи қозоқ д авл ати Чу 
д арёси воҳасида пайдо бўлганда унинг ў збек-қозоқ дав- 
л а ти деб айтилиши диққатга сазовордир.
Қирғизларнинг ҳам асли қадимий сакл ар эгалл аган
Тянь-Ш ань то ғ бағри ва этагидаги европеоид а,ҳоли 
б илан аралаш иб ўз она туркий тилларини бу ерга кўчиб 
келиш дан олдин ш акллантирганлигини тадқиқотчилар 
қай д қиладилар. 
Уларнинг 
ш евалари, 
ўзаро тарқоқ 
(тоғли ва водийларда ж ойлаш ган) аҳоли бўлишига қ а р а - 
май, унча ф арқ қилмаслиги бунга дали л. Антропологик 
тадқиқотлар шуни кўрсатадики, эрам и зд ан аввалги
I минг йилликларда 
ҳозирги 
қи рғизларнинг қадимги 
аж додлари европеоид ирқида бўлган, кейинчалик кел- 
гинди монголоид қаб и л ал ар таъсирида ўзгарган.
Умумий этник илдизи бир бўлган тож ик халқи ба- 
л а н д тоғлари туф айли, ғарбий, шимолий в а ш арқий 
қўш ниларидек, тил ва и р қ ж иҳатидан турки й лаш м аган
в а ёвропеоид белгиларини сақл аб қолган. А л б атта, бу 
ер га қисман тур клар ҳам, мўғуллар ҳам, бир в ақ тл ар
И скандар ва ар а б л а р ҳам кёлиб ўз ҳукмронлигини ўр- 
натган. Кейинчалик Чингизхон ва Темур ҳам , XVI аср- 
д а У рта Осиёга бостириб кирган ш айбонийлар ҳам С а- 
м ар қ ан д ва Бухорони қўлга киритган в а тож икларнинг
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ерларини ўзл ар и га бўйсундирган. Аммо келгинди-кўч- 
манчилар табиий-географ ик ш ароит ноқулай бўлганли- 
ги туфайли унча узоқ турм аган лар. Ш у сабабдан то- 
ж иклар ғарбий эроний тилларга кирган, ўз она тилла- 
рини сақлаб, ирқий ж иҳатдан ҳам анча соф европеоид- 
лигича қолган.
Д ем ак, бутун У рта Осиё ва Қозоғистон муайян та- 
рихий-этнографик минтақани таш кил қилган. Уларнинг 
қадимий аж додлари бир, этник замини умумий. Бунинг 
асосини 
н аф ақат умумий 
табиий-географик шароит, 
ҳатто анъанавий хўж алик-маданий тйплари, кийим-ке- 
чаги, моддий ва маънавий маданияти, ҳатто динларнинг 
бирлиги ва ҳоказо ҳозиргача сақланиб келган ж уд а кўп 
умумий унсурлар таш кил 
қиладй. 
Ш унинг учун ҳам
мазкур м интақадаги республикалар мустақиллиюка эри- 
шиб истиқлол йўлига ўтгач, уларнинг М арказий Осиё 
республикалари деб номланиши тасодиф ҳодиса эмас.
Табиийки, эндиликда тарихий тақдири бир, этник ва 
маданий илдизи умумий, к ел аж ак ижтимоий-иқтисодий 
ривожи узвий боғланган мазкур республикалар аҳоли- 
си этнографиясини жиддий ўрганиш энг муҳим д о л зар б
вази ф алар д ан десак хато бўлмайди. Шунинг учун ҳам 
бундай масъулиятли олиж аноб вазиф ани д астл аб ўзбек 
халқи этнографиясидан 
бош лаб 
беришга 
муаллиф 
ж у ръ ат қилди. Б у ишни қон-қариндош қўшни х ал қл ар 
ҳам бош лар деган умиддамиз.
* 
* 
*
Узбекистон Республикаси ниҳоятда кенг ва к атта ҳу- 
дудни эгалл аб олган Урта Осиё-Қозоғистон тарихий- 
этнограф ик м интақасига киради. У збек эли ж ойлаш ган 
ҳозирги ҳудуд 447,4 минг кв. км. га яқин, аҳолиси 22 
миллиондан ортиқроқ; 1989 йилги аҳоли рўйхатига би- 
ноан республйкада 19,8 миллиондан ортиқ киши яш а- 
ган, улардан 71,3 фоизи ўэбеклар, қолган лари юзга 
яқин катга-кичик элатларнинг вакилларидир. Ж ум ла- 
дан, кўп сонли хал.қлардан руслар (1,652 м инг), тожик- 
л а р (931 минг), қозоқлар. 
(808 минг), та т ар л а р (188 
м инг), корейслар (182 м инг), 
қирғизлар 
(174 минг), 
украиндар (154 минг), туркм анлар (122 минг) ва бош- 
қ а л а р истиқомат қилади. Б у ерда энг қадимий зич аҳо- 
ли яш айдиган тоғ адирлари 
ва водийлар 
(Амударё, 
С ирдарё, Зарафш он, Қ аш қад арё кабилар) ж ойлаш ган. 
Узбекистон 
Республикаси 
маъмурий ж и ҳатдан 12 та
www.ziyouz.com kutubxonasi

---