Universiteti voleybol, basketbol nazariyasi va uslubiyati kafedrasi a. A. Pulatov, M. A. Qdirova

Harakat tezkorligini tarbiyalash uslubiyati. 
H arakat tezkorligini 
tarbiyalash jaray o n id a organizm ning harak at faoliyati xilm a-xil 
tu r la r id a g i (b e v o s ita a m a liy va s p o rt f a o liy a tid a g i) te z lik
xarakteristikasini belgilovchi funksional im koniyatlarni h a rto m o n - 
larna oshirib borish zarur. S hug‘ullanuvchi b iro r-b ir faoliyatda 
n am oyon qilishi m um kin b o ‘lgan m aksim al tezlik shu kishida 
faqat tezkorlik qanchalik rivojlanganligiga em as, baiki b ir q ato r 
boshqa om illarga — dinam ik kuch, chaqqonlik, texnikaning egallan- 
ganligi darajasi va boshqalarga b og‘liq. Shuning uchun harakat 
tezligini tarbiyalash boshqa jism oniy sifatlarni tarbiyalash h am da 
texnikani takom illashtirish bilan m ustahkam b og‘liq holda olib 
b o rilish i kerak. M aksim al te z lik d a bajarish m u m k in b o lg a n
m ash q lardan (bu larn i, o d atd a, te zk o r m ash q lar deb ataydilar) 
tezkorlikni tarbiyalash vositasi sifatida foydalaniJadi. U lar quyidagi 
talablarni qondirishi kerak:
1) texnika mashqni juda tez bajarishga imkon beradigan darajada 
b o ‘lishi kerak;
2) m ashqlarni bajarish vaqtida asosiy irodaviy z o ‘riqish m ashqni 
bajarish usuliga em as, balki ularni bajarish tezligiga qaratilishi 
uchun m um kin darajada yaxshi o ‘zlashtirilgan b o ‘lishi kerak;
3) m ashqlarning davomiyligi ularni bajarish oxirida charchash 
tufayli tezlikning kam ayib ketishiga olib kelmasligi kerak.
Tezkorlikni tarbiyalash usullari ichida tak ro riy m ashq usuli 
keng q o 'llan ilad i. Bundagi asosiy tendensiya m ashg‘ulotda o ‘z
164

---

maksim al tezligini oshirib borishga intilishdir. U sulning b arch a 
xususiyatlari (m asofaning uzunligi, bajarish shiddati, dam olish 
oraliqlari, takrorlash soni va boshqalar) shunga bo'ysundirilgan. 
M asofaning uzunligi (yoki m ashqning qan ch a davom etishi) har 
galgi m ashq bajarish o x irid a siljish teziigi (ish n in g sh id d ati) 
kam aym aydigan qilib tan lan ad i. H arak atlar m aksim al tezlikda 
bajariladi; sh u g 'u llan u v ch ilar h a r safar o ‘zlari u ch u n eng yaxshi 
natija k o'rsatishga intiladilar. M ashq bajarish gallari o'rtasidagi 
d a m o lish o r a liq la r i k u c h n in g n is b a ta n t o ‘la tik la n is h in i 
t a ’m inlaydigan d arajada k atta bo'lishi lozim . H arak atlar teziigi 
tak ro rlash lar o 'rta sid a sezilarli darajad a kam aya borishiga yo ‘l 
q o 'y m aslik kerak.
Tcz bajariladigan m ash q iar ta k ro rlan g an d a, to 'la tiklanish 
uchun d am olish oraliqlari yetarli bo'lm aganligi sababli charchash 
nisbatan tez boshianadi, tashqi to m o n d an bu tezlikning pasaygan- 
ligida ifodalanadi.
T e z lik n in g p a s a y is h i m a z k u r m a s h g 'u lo td a te z k o r lik n i 
tarbiyalashni to'x tatish uch u n birinchi signal b o 'lib xizmat qiladi. 
b undan keyin m ashqni takrorlash faqat chidam lilikning o'sishiga 
yordam beradi, xolos.
T ezkorlikning nam oyon bo'lishi uch u n m ashg'ulotlarda o 'y in 
va ayniqsa, m usobaqa usulidan foydalanish katta aham iyatga ega. 
M usobaqalar, odatda, ko 'tarin k i ruh paydo qiladi, kishini an ch a- 
gina z o r berishga m ajbur etadi — bu esa k o ‘p h o llard a sport 
natijalarining yaxshilanishiga olib keladi.
Y angi s h u g 'u lla n u v c h ila r bilan ish lash n in g asosiy vazifasi 
sportchini b iro r-b ir alohida m ashqni bajarishga ixtisoslashtirm ay, 
balki boshqa vositalam i qo 'llab va ularni k o ‘p jih atd an o'zgartira 
borib, nisbatan yuqori natijalarga erishishdan iboratdir. Bunda 
tezkorlik m ashqlaridan standart holda em as, balki o'zgaruvchan 
sh a ro it va sh ak llard a fo y dalanish kerak. Ju m la d a n , h arak atli 
o 'y in lar va sport o'y inlari, ochiq joyda bajariladigan mashq va 
h o k azo lar ayniqsa foydalidir.
B iror-bir harakatda, asosan, ikki yo'l bilan tezlikni oshirish 
m um kin:
1) maksimal tezlikni oshirish hisobiga,
165

---

2) 
m aksim al kuchni oshirish hisobiga. Tajriba k o ‘rsatadiki, 
maksimal tezlikni sezilarli oshirish ju d a ham qiyin, kuch im ko- 
niyatlarini oshirish esa b irm u n ch a yengil hal qilinadi. Shuning 
uchun am alda tezlik darajasini oshirish uchun kuch oshiradigan 
m ashqlardan keng foydalaniladi. H arakat vaqtida yengish lozim 
b o 'lg an qarshilik q an ch a k o 'p b o ‘lsa, b u m ashqiarning sam a- 
radorligi shunchalik yuqori b o ‘ladi.
H a r a k a tla r te z lig in i o s h iris h g a q a ra tilg a n k u c h o sh irish
tayyorgarligi jarayonida ikki asosiy vazifa hal qilinadi:
1) m aksim al m ushak kuchi darajasini (kuch qobiliyatlarining 
o 'zin i) oshirish;
2) tezk or h arakatlar sharoitida eng k o 'p kuch nam oyon qilish 
qobiliyatini (tezkorlik-kuch qobiliyatlarini) tarbiyalash.
T e z k o r lik - k u c h m a s h q la rin i k u ch m a s h q la rin in g o 'z ig a
asoslanib, ular bilan birgalikda qo'llash kerak.