Universiteti voleybol, basketbol nazariyasi va uslubiyati kafedrasi a. A. Pulatov, M. A. Qdirova

Murakkab rcaksiya tezkorligini tarbiyalash. 
M urakkab reak- 
siyaning ikki xili, y a’ni harakatdagi obyektga b o la d ig a n reaksiya 
va tanlash reaksiyasi ustida to ‘xtalib o ‘tam iz.
H arakatdagi obyektga b o la d ig a n reaksiyada to 'p qabul qiluvchi 
o ‘yinchining harak atlarin i k o ‘rib chiqaylik. Bu holda o ‘yinchi 
quyidagilarni bajarishi kerak:
1) to ‘pni ko'rish;
2) to ‘pning yo‘nalishini va uning uchish tezligini baholash;
3) bajariladigan am al rejasini tanlash;
4) b u re ja n i r o ‘yo b g a c h iq a ra b o s h la s h . M a z k u r h o ld a 
reaksiyaning yashirin davri m an a shu to 'r t elem en td an tashkil 
topadi. H arakatdagi obyekt to 'satd an paydo b o ‘lganda, bu obyektga 
reaksiya ko ‘rsatish 0,25—1 sekund vaqtni oladi. Bu vaqtning asosiy 
qismi birinchi elem entga, y a’ni to 'p n i tez ko'rib olishga sarf b o ‘lishi 
ta jrib a la rd a k u zatilg a n . S e n so r faz a n in g o ‘ziga ju d a kam —
0,05 sekund vaqt ketadi. Shunday qilib, harakat qilayotgan to ‘pni 
k o 'ra bilish asosiy aham iyatga ega. Aynan m ana shu qobiliyatni 
o ‘stirishga alohida e ’tibo r berish kerak. Buning uchun harakatdagi 
buyum ga reaksiya ko‘rsatishga d o ir m ashqlardan foydalaniladi; 
tren iro v k a talablari h arak atd agi bu y u m n in g tezligini oshirish , 
o b y e k tn in g to 's a td a n p ay d o b o 'lis h i, s p o rtc h i b ila n b u y u m
o ‘rtasidagi m asofani qisqartirish hisobiga am alga oshiriladi. Kichik 
to ‘p (tennis to 'p i) bilan bajariladigan harakatli o 'y in lar ju d a foyda- 
lidir. Obyekt (jum ladan, o ‘yindagi to 'p ) siljiy boshlaguncha к о 'rib 
qolingan bo'lsa, reaksiya vaqti a n ch a kam ayadi. B unda to ‘pga 
zarb berayotgan o'y in ch in ing harakatlariga binoan to 'p n in g y o 'n a- 
lishini va uchish tezligini aniqlay bilish katta aham iyatga ega.
H arakatdagi obyektga reaksiya k o 'rsa tish n in g aniqligi shu 
reaksiya tezligini o ‘stirish bilan parallel ravishda takom illashtirib 
boriladi. F aqat dastlabki b ir n ech a m ash g 'u lo tn ig in a reaksiya 
aniqligini rivojlantirishga maxsus ajratish kerak. Bunda sh ug 'u l- 
lan u v ch ilarg a h arak atd ag i ob y ek td an ild am ro q h arak at qilish 
zarurligini tushuntirish lozim.
T anlash reaksiyasi raqib x atti-h arak atlarin in g yoki tevarak- 
atro fd ag i sh aro itn in g o 'zg arish ig a m uvofiq ravishda m u m k in
b o'lgan harakatlantiruvchi javoblardan keragini tanlab olish bilan
163

---

bog‘liq. Tanlash reaksiyasining m urakkabligi sharoitning o ‘zgarish 
im koniyatlari rang-barangligiga, ch u n o n ch i, raqibning xilma-xii 
harakat qilishiga bog‘liq. V oleybolchilarning m urakkab reaksiyasiga 
b o lg a n talab nihoyatda katta.
«M urakkab reaksiyani tarbiyalashda» oddiydan m urakkabga 
degan pedagogik tam oyilga rioya qilinib, sharo itning m um kin 
b o ‘lgan o ‘zgarishlari soni asta-sek in oshira boriladi. M asalan. 
dastlab oldindan kelishib olingan zarbga javoban qanday h im o y a­
lanish kerakligi o ‘rgatiladi; keyinchalik shug‘ullanuvchiga ehtim ol 
tu tilg an ikki xil usuldan biriga, s o ‘ng uch xildan biriga, to ‘rt 
xildan biriga va hokazo javob berish tavsiya ailinadi. A sta-sekin 
b u m ashq haqiqiy sharoitga yaqinlashtirib boriladi.