Universiteti psixologiya kafedrasi

10- mavzu: Keksalik davrining o’ziga xos xususiyatlari Qarilik davrining o’ziga xos

xususiyatlari
Reja:
1.Psixogerontologiya xakida umumiy tushuncha 2.Biologik keksayish

3. 
   Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi
   
4. 
   Keksalik davridagi shaxsning psixologik xususiyatlari 5.Uzok umr kuruvchilariing psixologik xususiyatlari
   

Psixogerontologiya psixologiya fanining tarkibiy kismi ekanini ilmiy jixatdan S.Xoll asoslagan bulsa-da, lekin bu yunalishning uziga xos xususiyatlari tugrisida Mark Tulliy Sitseron ("Katta Katon yoki keksayish xakida" asarida), I.I.Mechnikov ("Optimizm etyudlari" kitobida), Urta Osiyo allomalari donolik, donishmandlik xakidagi durdonalarida falsafiy fikr va muloxazalarni bildirganlar. Amerikalik psixolog S.Xoll (1846— 1924) "Keksayish" monografiyasida amaliy va metodologik axamiyatga molik kator goyalarni il gari surgan. Usha asar keng ilm axdi ichiga tez yoyilishiga karamay, uning izdoshlari birdaniga kupaymadi. Yigirmanchi asrning 30-yillaridan boshlab keksalik davriga oid tibbiy-biologik gadki krtlarning kupayishi, shuningdek, inson kamolotiga shaxs sifatida yondashishning paydo bulishi psixoge- rontologiyaningrivojlanishiga birmuncha ta'sir kursatdi. Ana shu tarika keksayishga tibbiy, ijtimoiy jixatdan yondashish bilan bir katorda psixologik jabxa jixatidan yondashish xam vujudga keldi va psixogerontologiyaning tadkikot soxasi kengayib bordi, shu soxa buyicha ingliz tilida maxsus jurnallar chika boshladi. Ilmiy izlanishlarning aksariyati keksayish davridagi odamlar shaxsining xususiyatlari, dikkati, xotirasi, tafakkuri, akd-zakovatiga bagashlangan bulib, boshka psixik xrlatlar, jarayonlar juda kam tadkik kilingan. Xrzir keksayish psixologiyasi xam gerontologiyaga, xam ontogenez psixologiyasi soxasiga taallo`qdi degan ikki xil ilmiy nazariya mavjud, vaxrlanki, ular uzaro boglik bulib, bir-birini doimo ilmiy axborot va ma'lumotlar bilan boyitib turadi. Psixogerontologiya fanida gerontologiya, involyutsiya, geriatriya, gerogigiyena, geteroxronlik kabi ilmiy tushunchalar mavjud. Gerontologiya — grekcha suz bulib, keksayishning, keksalikning kelib chikishi demakdir. Geriatriya suzi keksaygan inson shaxsini davolashni bildiradi. Involyutsiya tushunchasi evolyutsiyaning teskarisi bulib, usishdan orkaga kaytishni ifodalaydi. Gerogigiyena — keksaygan odamning salomatligini sakdash va mustaxkamlash soxasidir. Gerogigiyena keksa odamlarda asab, ruxiy kasalliklarning oldini olish uchun xizmat kiladi. Geteroxronlik bir xil yoshdagi odamlarda ruhiy jarayonlarning turlicha (xar xil vakt va muddatda) namoyon bulishidir.
Psixogerontologiya fanida gerontogenezning evolyutsion omil-lari katoriga I.VDavidovskiy nasliy, ekologik, biologik, ijtimoiy alomatlarni kiritadi. D.Bromley insonning karish sikli uchta boskichdan iborat bulishini ta'kiddaydi: 1) "ishdan, xizmatdan uzokdashish" (iste'fo) - 66-70 yosh; 2) keksalik (70 va undan katta yosh), 3) munkillagan keksalik (xasta keksalik va ulim) — maksimum 110 yosh. Shu bilan birga (keksayishning konuniyatlari xam kashf kilingan, ular katoriga kuyidagilarni kiritish mumkin: 1) geteroxronlik (xar xil vaktlilik) konuni; 2) uziga xoslik konuni; 3) xilma-xillik konuni.I.V.Davidovskiy "Keksayish nimah" nomli asarida ta'kid-laganidek, inson 50—60 yoshga tulganda yoki undan oshgan chogida
yeto`qlikning kechikkan davriga kirib keladi. Shu yoshdagi odamlarning ulimini XVIII ayerdaga tengdoshlari bilan takkrelansa, ularning yashash va mexnat kilish imkoniyati 75 yoshgacha uzayishi mumkin. Chunki xozirgi kunda nafakani belgilash xakikiy biologik karish yoshidan 15—20 yil ilgarilab ketgan. Bu xrl akdiy mexnat bilan shugullangan ziyoli odamlarda yakkrl kuzga tashlanadi. I.VDavidovskiyning fikricha, uzokumr kuruvchilar asosan ozgin, faol, xarakatchan odamlar bulib, xavodan erkin nafas olishni juda yoktiradilar, organizm faoliyatiga daxldor tinka kuritar kasal-liklardan xoli buladilar.Tadkikotchi P.P.Lazerev 1928 yilda umr utishi bilan kuruv apparati markaziy etnologiyasining xiralashuvini aytgan edi. Keyinchalik, 1967 yilda amerikalik psixolog Gregori bu fikrni tajribadan utkazdi va inson keksayishi bilan retseptor apparatining optik funktsiyasi zaiflashadi, kuruv sezgisi va idrokini xiralashtiradi, dedi. Kuzning rangni sezishi yoshi ulgayishi bilan uzgarib boradi, xatto, rangni ajratish kobiliyati sezilarli darajada pasayadi. Shuni aloxida ta'kidlash kerakki, rang ajratish, spektr nurlarining yoyilishi Ibn Sino tomonidan tushuntirib berilgan, fan olamida esa bu kashfiyot Gelmgoltsga kiyos beriladi. Kurishning pasayishi geteroxron xususiyat kasb etib, spektrning kiska va to`qis Kismida (ko`q va kizil rangda) anikrok aks etadi.Psixogerontologik no`qtai nazardan sezish vaktini tadkik Kilgan YE.N.Sokolov, YE.I.Boyko, A.R.Luriya sezish vakti yosh davrining informatsion stimul funktsiyasidan boshka narsa emas, deya xulosa chikaradilar. Ular sezish vaktining egri chizikdi kursatkichlarini sxema tarzida ishlab chikib, keksalik davriga xos ikkita xususiyatni cho`qur taxdil kildilar. Xuddi shunga uxshash ma'lumotlar D.Birron, D.Botvinnik tajribalarida xam olingan. Psixogerontologiyada keksa erkak va ayollarning psixologik xususiyatlarini urganishda kuproktest (sinov) dan foydalaniladi. Testlar uz maksadi, moxiyati hamda tizimiga binoan bir nechta kurinishga ega: 1) maksadga yunaltirilgan, bilim hajmini anikdovchi standart testlar — imtixrn — sinov varakasi; 2) insonning akd-zakovatini ulchashga moslashtirilgan akd testlari; 3) inson shaxsining fazilatlarini tekshirishga muljallangan testlar; 4) inson iste'dodi, iktidori xamda kobiliyatining darajasini anikdashga karatilgan testlar. Keksayish davrida odamlar psixologiyasini urganish testlar yordamida amalga oshirilishi sinaluvchilarda irodaviy kuch-kuvvat sarflash, akdiy zurikish, asabiy tanglik holatlarini kamaytirish uchun xizmat kiladi, tajribada vaktdan tejamli foydalanish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga testlar kishilarda (rang-barangligi uchun) kizikish, tabiiy mayl, shugullanish xds-tuygusini uygotadi. Testlar bilan ishlashda vakt cheklanganligi sababli ayrim no`qsonlarga yul kuiiladi, lekin ularni aynan ugla sinaluvchilarda muayyan vakt utgandan keyin takror utkazilsa, kamchiliklar barxam topishi mumkin. Keksalar psixologiyasini tadkik, kilishga oid tajribalarda psixogerontologiyaning ayrim usullaridan keng foydalanilmokda.