Universiteti psixologiya kafedrasi

Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi

Keksayish davriga 61 (56)—74 yoshli erkak va ayollar kiradilar. Bu davrdagi kishilar xilma-xil xususiyatlari, shaxslararo munosabatlari bilan boshka yosh davrlardagilardan ajralib turadi. Mazkur yoshdagilarni shartli ravishda ikkita katta guruxga ajratish mumkin: a) mutlako iste'foga chikkan, ijtimoiy faol bulmagan erkak va ayollar; b) nafakaxur erkak va ayollar, lekin ijtimoiy xayotning u yoki bu jabxalarida faoliyat kursatayotgan keksalik alomatlari bosayotgan odamlar. Ularning xis-tuytulari yashash tarziga muvofik namoyon buladi. Ularning xis-tuygulari vujudga kelishi jixatdan ikki xildir: 1) barkaror kayfiyat, xrtirjamliktuygusiga ega bulgan, uz kadr-kimmatini sakdayotgan, nufuz talab erkak va ayollar; b) kayfiyati barkaror, osoyishta xulk- atvorli, oila muxitining sardoriga aylangan, tabiat va jamiyat guzalliklaridan baxramand bulayotgan, ijtimoiy faoliyatdan kariyb uzokdashgan, karilik gashtini surayotgan kishilar. Ularning bir guruxi moddiy boylikni ma'naviyat bilan kushib olib borishga intilsalar, boitkalari tuplangan moddiy boylik bilan kanoat xosil kiluvchilar, Kolgan umrini xotirjam, zaxmat chekmay ugkazishga axdu paymon Kilgan erkak va ayollardan iboratdir. Mazkur yoshda yuzaga keladigan inkiroz xam mana shu ikkala omilning maxsuli xisoblanadi.
Keksayish davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlarning xam uzgarishiga olib keladi. Ruxiy keksayish alomatlari ayollarda ertarok paydo buladi. Erkak va ayollar urta- sidagi farkdar borgan sari yakkol kuzga tashlana boshlaydi. Bu farkdar bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira, tafakkur), axlokdacha (farosatlilik, xushyorlik, xozirjavoblik, topkirlik) va akd- zakovat (akd, bilim, ijtimoiy tajriba, maxorat, ijodiy faoliyat, barkaror malaka) kabi ruxiy xolatlarda uz aksini topadi. Ayollarning zaifa deb nomlanishi xam bejiz emas, chunki jismoniy zaiflikdan tashkari boshka ruxiy kechinmalarda xam bekarorlik sezilib turadi (kuz yoshi kuvonchdan bulsa — irodaning zaifligini kursatadi, FaM-rycca, o`qinish, tugyon sababli bulsa xis-tuyguni boshkarish imkoniyati yo`qdigini kursatadi). Ayollarning tabiiy azobdan (tugish, bola tarbiyasi) tashkari xizmat, oila tashvishi, yumushi, mexr-muxabbatga otashligi, nozik kalbi tashki kuzgatuv-chilarga tez javob beruvchanligi jixatdan ertarok karishga olib keladi (asab sistemasining buzilishi, irodaviy zurikish, akdiy tanglik xolatlari).
Psixologlar keksayish davridagi erkak va ayollarning ruxiy dunyosini urganish buyicha tadkikot ishlari olib borganlar. Amerikalik V.Shevcho`q mazkur yoshdagi odamlarning ijtimoiy faoliyatda katnashishi xususiyatini tekshirib, 65 yoshlilarning 24,1 foizi, 70 yoshlilarning 17,4 foizi, 75 yoshlilarning 7,7 foizi ijtimoiy faoliyatdan voz kechganligini anikdagan. Oliy maktab muallimlarining ilmiy maxsuldorligi dinamikasini tadkik kilgan M.D.Aleksandrova matematika, fizika, biologiya, psixologiya va boshka soxalarning vakillari urtasida keksayishning birinchi boskichida (61—66 yoshlarda) bir oz fark mavjud bulsa-da, uning ikkinchi boskichida (67—72 yoshlarda) usha tafovut xam yo`qolib borishini ta'kidlaydi. L.I.Zaxarova esa keksayish davridagi erkak va ayollarning oliy nerv faoliyatini tekshirib, ularda ranglarni kurish maydonining chegarasi uchun kuyidagilar muxim rol uynashini o`qtiradi: 1) kurish yullari analizatori chekka kismlarining xrlati; 2) markaziy nerv sistemasining umumiy faolligi; 3) insonning yoshi; 4) kurish analizatorining faoliyat kursatish sharoiti; 5) insonning jinsi.Amerikalik psixolog D.Veksler keksayishda akdni ulchash uchun 1939 yilda maxsus test ishlab chikkan va "Katta kishilar akdini ulchash va baxrlash" nomli kitobida test utkazish usuliyatini batafsil bayon kilgan.
D.Veksler tavsiya kilgan formulaga binoan xar kanday yoshdagi shaxsning akdiy kamolot darajasini mazkur yoshga munosib tarzda ishlab chiksa buladi. Buning uchun muallif akd koeffitsiyenti atamasidan foydalanadi:
D.Veksler shkalasi buyicha AD — shaxsning akdiy kursatkichini, KD (keksayish darajasi) esa kalendar yoshini anglatib keladi.
"Veksler batareyasi" 11 ta subtestdan iborat bulib, ulardan 7 tasi verbal (suzlardan tuzylgan), 4 tasi noverbal (alomatlardan iborat)dir. Barcha kursatkichlar buyicha eng yo`qori natijaga 15—25 yoshlilar, boshka ma'lumotlarga kura 26—29 yoshlilar erishadilar; keyin 40—45 dan asta-sekin pasayish boshlanadi; 60— 65 yoshlarda bu kursatkich yanada kuyiga tushadi.
D.Veksler keskin uzgaruvchan va kam uzgaruvchan yosh davri funktsiyalariga aloxida e'tibor beradi. Birinchisiga kiska muddatli xotira, uxshashlik, simvollar, Kose kubchalari; ikkinchisiga — lugat boyligi, umumiy ma'lumotlilik, rayem tuzish (tartibga keltirish ma'nosida), tugallanmagan rasmlarni idrok kilish kiradi. Mazkur variatsiyalardan foydalanib, eksperimental psixologiyaga yangi kursatkich kiritishni taklif kiladi, uni deterioratsiya koeffitsiyenti deb ataydi (deterioratsiya — yomonlashuv, buzilish, demakdir):bu yerda BK{ — barkaror kursatkich, BK2

• 
  bekaror kursatkichni bildiradi.
  

Yosh odamlarda mazkur koeffitsiyent 5 foizdan oshmaydi, keksalarda esa 20 foizga yakinlashadi. Kurinib turibdiki, yosh ulgayishi bilan nomutanosiblik darajasi usib boradi.
D.Veksler testi tugrisida xar xil tankidiy muloxazalar mavjud bulsa-da, lekin muallifning yoshlarga tatbik, kilgan testi ularning akdiy tayyorgarligi darajasini, o`qishga o`quvliligini bildirsa, keksalarda u xayotiy tajribalarga asoslangan donishmandlikni anglatadi, degan fikr tugridir.
Keksalik davridagi shaxsning psixologik xususiyatlari
Keksalik davriga 75—90 yoshdagi erkak va ayollar (buva va buvilar) kiradi va bunday odamlarning boshka yosh davrlaridagi odamlardan keskin farkdanadigan xususiyatlari yakkol
kuzga tashlanadi. Keksalarni jismoniy va akdiy faollikka moyil xamda passiv turmush tarziga kunikkan kariyalar guruxlariga ajratish mumkin. Ijtimoiy faollik faxriylar jamoasida, kasbiy jamoalar faoliyatida katnashishda uz ifodasini topadi.
Keksalik davrida foniy dunyodan umidsizlik tuygusi paydo buladi va bu xrl faollikni, istikbol rejalarini tuzishga intilishni susaytiradi. Lekin "Uhlimni uylantirsam, dunyodan armonim yo`q" kabilidagi muloxazalar doimiy odatga aylanib Kolgan. Keksalikning ikkinchi muxim xususiyati betoblikda vasiyat kilish, karindosh-uruglardan rozi-rizolik tilashidir. Jismoniy xarakat imkoniyatiga ega bulgan kariyalar mexnat kilishga intiladilar, birok uning maxsulidan kungillari sira tulmaydi. Ular tarixiy vokealarni tirik guvoh sifatida batafsil bayon kilib beradilar. Nutkdagi juz'iy kamchiliklarni xisobga olmaganda (ayrim mantikiy boglanishdagi no`qson, talaffuzning buzilishi) keng kulamdagi axborotlarni uzgalarga uzatish imkoniyatiga ega.Biologik karish psixik jarayonlar, xrlatlar, xususiyatlar va xatti-xarakatlarda keskin uzgarishlarni vujudga keltiradi. Aksariyat sezgi organlari zaiflashadi, asab sistemasi kucheizlanadi, ma'lumotlarni kabul kilish (xotira) va ularni kayta ishlash, moxiyatini anglash (tafakkur), u yoki bu xrlatlarga nigoxini tuplash va unda muayyan muddat tutib turish (dikkat) kiyinlashadi... Irodaning kucheizlanishi ogrik sezgilariga nisbatan bardoshlilik tuygusini yemira boshlaydi. Natijada tashki ta'sirni kabul kilihda dikkatni saralash xususiyati uz axamiyatini yo`qrtib bori hi sababli k;ari odam bola tabiatli arazchan, kungli bush, xissiyotga beriluvchan xarakterli bulib koladi. Shuning uchun ular bilan mulokrtga kirishishda mazkur shaxsning sifatlarini xisobga olish maksadga muvofikdir. Xotiraning zaiflashuvi kariyalarda xayolparastlik illatini keltirib chikaradi, kupincha esda olib Kolish, esda sakdash va esga tushirish urtasida kupgina sabablarga kura nomutanosiblik tugiladi, natijada unutish jarayoni kuchayadi. Dikkatni muayyan ob'yektgatuplay olmaslik okibatida biron faoliyat turi ustida uzok mashgul bula olmaslik vujudga keladi. Narsa va jismlarni notugri idrok kilish, ya'ni illyuziyalar kuprok urin egallaydi. Monokulyar va binokulyar kurishda xilma-xillik yuzaga keladi. Xarakter xislatlarida chekinish, xadiksirash, ishonchsizlik xislari yetakchi rol uynay boshlaydi.
Psixologlardan I.Baylash va D.Zabek keksalarda xotira, idrok, mantikiy tafakkur, eruditsiya, nutk sur'ati kabilarni tadkik Kilib, ular urtasidagi korrelyatsion boglanishni (xotira — 0,20, idrok — 0,28, mantikiy tafakkur — 0,37, eruditsiya — 0,33, nutk tezligi — 0,40 ligini) anikdaganlar. Amerikalik psixologlar Frend va Zabek keksalik davrida tafakkurning tankidiyligini urganishda dedo`qtsiya va sillogizmlardan foydalanib, keksalikda tafakkurning ob'yekta torayishi va keskin rad kilish kuchayishini anikdaganlar. D.Bromley kariyalarda ijodiy tafakkurning pasa-yishi, uta kiyinchilik bilan yangi sharoitga moslashuvini va dog-matazmga asoslanishini topgan.B.A.Grekov suz assotsiatsiyasi metodi asosida keksalarda xotira jarayonining xususiyatini tekshirgan. Uning ma'lumotlarini kuyidagicha ifodalash mumkin:
70—80 yoshlardagi keksalikda xotira (ayniksa mexanik esda olib krlish) zaiflashadi; 70—89 yoshlarda mantikiy-ma'noli xotirada mikdorning axamiyata sakdanadi; obrazli xotira zaiflashadi;
70—89 yoshlarda xotiraning barkarorlik negizida ma'noning ichki alokasi yotadi; uzok muddatli xotira kuchsizlanadi;
90 yoshda nuhningichki boglanishi buziladi;
xotiraning obrazli, xissiy turlari nutkning tuzilishiga buysunmay koladi.
Psixologiyada kariyalarda akdiy faollikni urganishda korrek-tsion sinov va Krepilin sinovidan foydalaniladi. Kamolotning umumiy modeli U.Shayening uch omilli variantlari yordamida yaratiladi.Xozirgi zamon psixologiya fanida keksalikni uchta tomondan: ontogenez psixologiyasi, psixogerontologiya va tibbiyot psixologiyasi yunalishlarida urganish zarur ma'lumotlar tushtash imkoniyatini bermokda.Soglom kariyalarda donishmandlik umrning oxirgi nafasiga Kadar sakdanishi tajribalarda kayd kilindi. Psixopatologik Xolatlar barcha kariyalar uchun majburiy boskich emasligi xam tasdikdangan.Keksalik davrida, umuman ayollar bilan erkaklar urtasidagi donishmandlikda fark mavjud bulsa xam, lekin kariyalar orasidagi donishmandlik, donolik xislatlari xam ikkala jinsga xosdir. Shuning uchun ikkala jins urtasida biologik karishda tafovut mavjud bulsa-da, lekin ruxiy jixatdan zaiflashuv jarayonida uzaro
yakinlik xo`qm suradi.Psixogerontologiyada yo`qsak ijodiy faoliyatning uziga xos kurinishlarini tadkik kilish rassomlar, yozuvchilar va basta-korlarning ijodini, xo`qo`qshunoslarniig krbiliyati va maxrratini, xisobchilarning kasbiy malakalarini urganish yunalishlarida amalga oshirilgan.G. Leman uz tadkikotlarida turli soxalardagi mutaxassislar faoliyatini taxdil kilib, ularning uziga xos xususiyatlarini atroflicha ifodalagan. Masalan, frantsuz rassomi Klod Mone 50 yoshdan 86 yoshigacha ijodiy kuvvatini sira bushashtirmay, sermaxsul mexnat kilgan. Uning ijodida xech kanday tushkunlik ruy bermagan. Ijodiy maxsuldorlik evolyutsiyasi Titsian, L.Kronah O.Tian, Mikelanjelo kabi unlab ijodkorlarga xosdir.G.Leman uz tadkikotlarida ijodiy faollikning uziga xos kurinishlarini yozuvchi misolida urgangan. Muallif xind yozuvchisi R.Tagorning ijodiyotini taxdil kilib, uning ijod cho`qkisi 69 yoshda bulganini anikdagan (yozuvchilar ijodiyot cho`qkisi 34 yoshda, 43 yoshda xam uchraydi). R.Tagorning 25 yoshida yozgan "Kelin" she'ri bilan 78 yoshida yozgan "Sarob" asari urtasidagi uxshashlik va ustunlik cho`qur ifodalangan.GLeman bastakor I.S.Bax (1685-1750) ijodiyotini tekshirib, uning durdona asarlari keksalikda yaratilganini anikdagan. G. Leman
O’z tajribalarida xo`qo`qlgunoslik, xisobchilik kasblaridash shaxslarni urganib, ular ijodiyotining muxim jixatlarini ochib bergan.ARLuriya xotiraning uziga xos xususiyatini jurnalist misolida urganib, keksa kishilar psixikasi buyicha ilmiy-amaliy axamiyatga ega bulgan ma'lumotlar tuplagan. Keksalik yoshidagi chol va kampirlarda uz shaxsiyatiga yangicha munosabatlar paydo buladi. Kupincha ular uzlarini kamroq bezovta k^lishta, jismoniy kuch- kuvvatni ayashga, extiyotkorlik bilan xarakat k,ilishga odatlanadilar, organizmlarining tolikishiga yul kuymaydilar, iloji boricha nutk, faoliyatiga kamroq murojaat kiladilar, ortikcha axborotlarni kabul kilmaydilar. Shuning uchun keksayganda "jon shirin bulib koladi".Keksalikda er-xotin urtasidagi munosabat yanada mustah-kamlanadi, yangi shakl va yangi sifat kasb etadi. Mulokot kezida barcha taassurotlar, ma'lumotlar, kechinmalar, xis-tuygular yuzasidan fikr almashadilar. Bir-birlarini kumsash, xamdardlik kabi yo`qsak tuygular totuvlikni yanada mustahkamlaydi.Keksalik davrining yana bir xususiyati boshka kishilarga, begonalarga xam xayrixoxdik bildirishdir. Ana shu yo`qsak inson-parvarlik xissi tufayli ular yer yuzidagi jamiki inson zotiga yaxshiliktilaydilar. Bu sunggi yo`qsak tuygu baynalmilalchilikning tabiiy kurinishidir. Kariyalardagi raxmdillik, poklik, orastalik, muloyimlik, samimiylik singari tuygularningifodalanishi boshka yosh davridagi odamlar tuygusiga aslo uxshamaydi. Shuning uchun "kari bilganni — pari bilmas", degan nakd bor.