Университети кимё – технология факультети

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Еленевский А.Г., Соловьёва М.П., Тихомиров В.Н., Ботаника. 
Систематика высших или наземных растений. - М.Академия. 2001. -464 с 
2. Электронный научный журнал «Биология и интегративная 
медицина» 2017 №11 (декабрь)-199-206
ETILENNI TRIMERLANISHINI TADQIQ QILISH 
Mirkhamitova D.X., Rizayev Sh.A., Qodirov O.Sh., Erxonova Yu. 
O’zbekiston Milliy universiteti 
Tabiiy gazni qayta ishlash mahsulotlari ichida etilen ishlab chiqarish muhim 
o’rinini egallaydi. Etilen ishlab chiqarish uchun xom-ashyo uglevodorodlarning har 
xil turlari va etandan tortib gazoylgacha bo'lgan mahsulotlardan foydalaniladi. 
Olingan etilenning katta qismi polietilen ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Ammo, 
etilen asosida yanada murakkab birikmalarni, shu jumladan qimmatbaho 
olefinlarni, sikloalkanlarni olish mumkin. Bu qimmatbaho chiziqli tuzilishdagi 
olefinlar eng muhim moddalardan biri hisoblanib polimerlar, sintetik moylash va 
texnik yuvish vositalari, sintetik yog' kislotalari, flotatsion reagentlar, 
emulsifikatorlar, sovutish va burg'ulash suyuqliklarining tarkibiy qismlari, 
oksosintez usuli bilan plastifikatorlar ishlab chiqarishda, har xil turdagi 

---

43
qo'shimchalar, yuqori alkilaminlar, yuqori alkilalyuminiy organik birikmalar, 
issiqlik o'tkazuvchan suyuqliklar, shuningdek qabul qilishda turli xil 
kompozitsiyalarning tarkibiy qismlari - qoplamalar olinmoqda [1]. 
Olingan α-olefinlarning 50% qismi sopolimerlash uchun ishlatilmoqda. 
Shundday qilib, polietilenning sopolimer navlarini sintez qilish uchun 1-4% 
(chiziqli polietilen) 8-10 % gacha α-olefinlar (buten-1, geksen-1, okten-1) 
ishlatilmoqda. Dunyoda α-olefinlarning turli soxalarda qo’llanilishi ortib 
bormoqda. Hozirgi vaqtda geksen-1 neft-kimyo mahsulotlarining eng muhim 
oraliq mahsulotlaridan biri hisoblanadi. Uning selektiv usul bilan sanoatda ishlab 
chiqarish sezilarli darajada ortib bormoqda [2]. 
Ushbu tadqiqot ishida etilenni trimerizatsiya qilishning selektiv usuli bilan 
geksen-1 va siklogeksan olish jarayoni o’rganildi. Etilenning selektiv 
trimerizatsiyasi jarayonining kinetikasini o’rganish muhim ahamiyatga ega. 
Etilenning trimerizatsiyalash orqali siklogeksan olish haqida ma’lumotlar yo’q. Bu 
reaksiyaga katalizator, xarorat, reaktivlarning konsentratsiya va bosimning tasirini 
o’rganish kerak. 
Etilendan siklogeksan olish jarayonining texnologik istiqbollarini izlash va 
yangi yuqori faol va selektiv katalizatorlarni tanlash, jarayonning kinetik 
qonuniyatlari 
o’rganildi. 
Etilenning 
trimerizatsiyasida 
ishlatiladigan 
katalizatorlarni mahalliy xom-ashyolar asosida sintezlash usullari ishlab chiqildi. 
Etilenning trimerizatsiyasi asosida siklogeksan olish reaksiya sxemasini 
quyidagicha ifodalash mumkin. 
Bu yerda: I - buten-1; II -geksen -1; III-siklogeksan. 
Sintez qilingan moddalarning tuzilishi fizik-kimyoviy usullar yordamida 
isbotlandi, tozaligi esa xromatografik usullarda tekshirildi. 
Adabiyotlar

---

44
1. 
Зильберштейн 
Т.М. 
“Tримеризация 
этилена 
на 
модифицированном хром-пиррольном катализаторе” Aвтореферат. Томск, 
2013. 
2. 
Хасбиуллин И.И. Cелективная олигомеризация этилена в гексен-
1 под действием растворимых комплексных катализаторов на основе хрома. 
Aвтореферат. Казань, 2013.