Университети кимё – технология факультети

ДИМЕТИЛ ЭФИРНИНГ ҚУЙИ ОЛЕФИНЛАРГА КОНВЕРСИЯСИ 
1
А.Қ.Бухоров., 
1
Ш.Ч.Асланов., 
2
Н.И.Файзуллаев 
1
“Шуртан газ кимё мажмуаси” МЧЖ 
2
Самарқанд давлат университети
Қуйи олефинлар ишлаб чиқариш кўп тоннали ва доимий ўсиб бораётган 
ишлаб чиқариш ҳисобланади. Углеводород хомашёси термик пиролизи ва 
каталитик крекинг жараёни этилен ва пропилен олинишининг асосий усули 
бўлиб қолмоқда. Бу қимматли кимёвий маҳсулотлар истеъмоли ўсиши темпи 
уларни ишлаб чиқариш уларни ишлаб чиқариш кўламини анча ўзиб кетган, 
бу бошқа, арзонроқ ва кўп тарқалган, углеводород хомашёсини излашга 
ундайди. Табиий газ шундай хомашё ҳисобланади, уни қазиб олиш ва кенг 
миқёсда фойдаланиш узоқ даврга башорат қилинади. Табиий газдан кимёвий 
маҳсулотлар олинишининг энг кўп маълум ва ўрганилган усули, уларни 
табиий газни синтез-газга дастлабки конверсия орқали олиниши 
ҳисобланади. 

---

261
Мазкур ишда умуман янги юқори самарали каталитик системалар ишлаб 
чиқилган ва модификацияловчи элемент табиатининг, шунингдек сув буғи 
билан юқори ҳароратли ишлов беришнинг ДМЭ ни қуйи олефинларга 
конверсиясида цеолитли катализатор текстур, кислотали характеристика-
ларига ва каталитик хоссаларига таъсири кўриб чиқилган. 
Катализаторлар синовлари оқимли типдаги реакторга эга қурилмада 320-
380
℃
ҳароратда ва атмосфера босимида ўтказилди. Реакторга катализаторни 
юклаш 3-10 см
3
ни ташкил қилди. 
Бошланғич хомашё сифатида ДМЭ фойдаланилди; ДМЭ суюлтирувчиси 
– азот ва/ёки сув буғи ва метанол. Дастлабки газли аралашмадаги ДМЭ 
концентрацияси 10 дан 75 ҳаж.% гача, метанолники 10 дан 30 ҳаж.% гача 
ташкил қилади. Дастлабки газ аралашма юборилиши ҳажмий тезлиги 2000-
15000 соат
-1
оралиқда ўзгартирилди. 
Цеолитнинг дастлабки юқори ҳароратли ишлов беришга биноан 750
℃
ҳароратда ҳаво атмосферасида 4 соат давомида амалга оширилди. 
Катализаторларни 500 ва 750
℃
да сув буғи билан ишлов беришда 
тавсифланган методика бўйича оқимли типдаги қурилмада амалга оширилди. 
Намуналарнинг рух бирикмалари билан модификация қилиш, 
шунингдек мис ва цирконий билан қўш модификация қилиш натижасида 
умумий кислоталикнинг сезиларли пасайиши кузатилади; бунда ўртача 
кучдаги (I/II) кислотали марказлар улуши бироз ортади. 
Дастлабки цеолитни юқори ҳароратли ишлов бериш умумий 
кислоталикнинг сезиларли пасайишига ва ўртача кучдаги кислотали 
марказлар улушининг ортишига олиб келади. 500
℃
да сув буғи билан юқори 
ҳароратли ишлов бериш ҳам умумий кислоталикнинг пасайишига олиб 
келади, агар Zn-ЮКЦ-26/Al
2
O
3
ҳолатида кучли кислотали марказлар улуши 
ортса, шунда Cu-Zn-ЮКЦ-26/Al
2
O
3
ҳолатида ҳолатида тескари ҳол 
кузатилади. 750
℃
да сув буғи билан юқори ҳароратли ишлов бериш умумий 
кислоталик ва кучли кислотали марказлар улушининг кескин пасайишига 
олиб келади. 
Цеолитли катализаторларни сув буғи билан юқори ҳароратли ишлов 
бериш улар тузилишининг қисман бузилиши содир бўлиши мумкин. 
Цеолитнинг структур хоссаларига сув буғи билан юқори ҳароратли ишлов 
бериш таъсирини текшириш мақсадида Cu-Zn-ЮКЦ-26/Al
2
O
3
ва Zn-ЮКЦ-
26/Al
2
O
3
катализаторлар намуналарининг дастлабки ЮКЦ-26/Al
2
O
3
билан 
солиштирган ҳолда ишлов беришгача ва кейин рентген фазавий таҳлил 
ўтказилган. 

---

262
РФА маълумотларга кўра, модификация қилинган цеолитлар қатори 
учун 1-расмда келтирилган барча ўрганилган намуналар модификацияловчи 
агент табиати, модификациялаш услуби ва ишлов бериш ҳароратига боғлиқ 
бўлмаган ҳолда, ZSM-5 цеолит кристаллографик типига жавоб беради. 
Элементар ячейканинг ҳисобланган параметрлари: а=20,09, b=19,96, c=13,40 
Å (адабиётдаги маълумотлар бўйича а=20,02, b=19,89, c=13,38 Å) ташкил 
қилади. Шундай қилиб, буғ билан ишлов бериш цеолит кристалл 
панжарасининг тўлиқ бузилишига олиб келмади. Цеолит элементар ячейкаси 
параметрлари ҳам деярли ўзгармади.