Умурзоқов Ў. П., Тошбоев А. Ж., Тошбоев А. А. Фермер хўжалиги

11.4. Фермер хўжалигида менежмент фаолиятининг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш йўллари

Қишлоқ хўжалигида менежмент тизимининг ишлаб чиқилиши, жорий қилиниши, ҳукм суриши, тарққиёти ва такомиллашуви маълум жонли, буюмлаштирилган мехнат сарфлари билан боғлиқ, уларнинг солиштирма оғирлиги ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари таркибида салмоқли ўрин эгаллайди.
Қишлоқ хўжалигида менежмент тизими ишлаб чиқаришга бевосита боғлиқ бўлган харажатларга икки томонлама таъсир кўрсатади. Бир томондан қўшимча харажат, яъни хизматчиларнинг иш ҳақи, ишлаши учун зарур воситалар сақлаб туриш ва ишлатиш сарфлари, бевосита ва билвосита харжатлари юзага келади. Қишлоқ хўжалигида менежмент тизими ўз фаолияти учун қўшимча харажатларни талаб қилмасдан хўжалик фаолиятини яхшилашга кўмаклашади. Қишлоқ хўжалигида менежмент тизимининг самарадорлигини оширишда ўзига хос сарф-харажатларни ҳисобга олиниб, уни тартибга солиб борилиши зарур. Қишлоқ хўжалигида менежмент тизимида амалга оширилган тадбирларнинг салмоқли қисми ишлаб чиқилган маҳсулот сифатини яхшилашга қаратилгандир.
Менежмент фаолияти иқтисодий самарасини ҳисоблаш учун самарадорлик ўлчови сифатида соф фойдани ишлатиш мақсадга мувофиқдир. Бу ҳолатда қишлоқ хўжалигида менежмент тизимининг жорий қилиниши ва ҳукм суришидан кладиган иқтисодий самара қуйидаги қисмлардан иборат:
а) ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш, маҳсулотнинг улгуржи баҳосини ошириш, мазкур маҳсулот ҳажмини кўпайтириш ва унинг сифатини яхшилаш натижасида йиллик фойданинг ўсган қисмидан;
б) ишлаб чиқаришда қишлоқ хўжалик корхонасининг ҳақиқий фойдасини камайтирувчи унумсиз ишларни камайтириш ва бутунлай бартараф этиш натижасида тежалгн йиллик пул маблағи бўладиган ва хўжаликнинг ишлаб чиқариш фондлари учун тўланадиган йиллик пул маблағини тежалган қисмидан ташкил топади.
Ҳозирги вақтда ушбу кўрсаткич асосан режалаштирилмайди. Бу тизим натижалари қишлоқ хўжалик корхонаси хўжалик фаолиятининг хулосалари билан таққослаш имконини беради.
Режа ва ҳақиқий самарани ҳисоблашда қишлоқ хўжалигида менежмент тизимининг жорий қилиниши ва ҳукм суриши оқибатларини ҳисобга олинади. Масалан, табиий ресурслардан фойдаланилгани учун тўловлар, атороф муҳитни ифлослангани учун тўловлар ва жарималар тўланишининг оқибатларини аниқроқ ҳисоблшга имкон яратади.
Шу билан бирга қишлоқ хўжалигида менежмент тизимининг жорий қилиниши ва фаолиятидан келадиган йиллик даромадни қуйидаги формула билан ҳисобланади:


П=(П2хА2-П1хА1)х(С1ха1-С2ха2)=
=(Ф1-Ф2)хЕф-(Р2-Р1)-(Ш2-Ш1),
Бунда:
П – қишлоқ хўжалигида менежмент тизимининг жорий қилиниши ва фаолиятидан келадиган йиллик даромад – иқтисодий самара;
П1, П2 – бир дона маҳсулотнинг сотувидан келадиган даромад, яъни экспортдан, юқори сифат ҳисобидан ва ҳоказолар, сўм;
А1, А2 – маҳсулотнинг йиллик ҳажми, натурал ҳажмда;
С1, С2 – бир дона маҳсулотга тўғри келадиган ишлаб чиқаришдан ташқари йўқолишлар, сўм;
а1, а2 – ҳар бир дона маҳсулот учун ўрнатилган ишлаб чиқаришдан ташқари йўқолишлар;
Ф1, Ф2 – корхонанинг ишлаб чиқариш фондаларини яъни асосий ва айланувчи фондаларнинг ўртача йиллик қиймати, сўм;
Еф – корхонанинг ишлаб чиқариш фондлари учун тўланадиган тўловнинг меъёрий коэффициенти;
Р1, Р2 – бюджетга тўланадиган белгили тўловлар, сўм;
Ш1, Ш2 – атроф-муҳитни ифлослангани учун тўланадиган жарималар, сўм.