Умурзоқов Ў. П., Тошбоев А. Ж., Тошбоев А. А. Фермер хўжалиги

11.3. Хўжаликни бошқаришда менежмент ва унинг фаолияти.

Қишлоқ хўжалигида маҳсулот етиштиришдан аввал маҳсулотни кимга, қанча ва қандай қилиб ишлаб чиқариш режаларини тузамиз. Маҳсулотни кимга, қанча ва қандай миқдорда етиштириш масаласи бўйича маркетинг шуғулланса, шу маҳсулотни ишлаб чиқаришни бошқаришни менежмент бошқаради.
Қишлоқ хўжалигида менежмент (инг. бошқариш, мудирлик, ташкил этиш) – замонавий ишлаб чиқаришни бошқариш (режалаш, тартибга солиш, назорат қилиш), шунингдек ишлаб чиқаришга раҳбарлик қилиш, уни ташкил этиш демакдир.
Менежерлар корхона ва компания эгалари бўлмаган ёлланма малакали бошқарувчилар.
Қишлоқ хўжалигида менежмент илғорлар тажрибасини ўрганиб ва умумлаштириб, иқтисодий воситаларни ҳамда табиат ва жамият иқтисодий қонунларининг амал қилишини очиб беради, қишлоқ хўжалик корхоналарида ишлаб чиқарувчи кучларни ривожлантириш ва ишлаб чиқариш муносабатларини такомиллаштириш суръатларини жадаллаштириш билан боғлиқ бўлган масалаларни илмий асосланган тарзда ҳал ҳал қилиш қонуниятларини аниқлаб беради.
Қишлоқ хўжалигида менежмент вазифаси меҳнатни ташкил этиш, меҳнатчиларни иш билан таъминлаш; хизмат ва ресурсларни тармоқлар бўйича тақсимлаш; тақсимотнинг рационал шаклларини асослаб бериш, ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори ва сифатига қараб ходимларнинг моддий ва маънавий рағбатлантириш; режаларнинг бажарилишига раҳбарлик қилиш; улар устидан назорат қилиш ва ҳоказолардир.
Қишлоқ хўжалик менежери қишлоқ хўжалиги корхоналарида ишлаб чиқаришни ташкил этишни, режалаштиришни, назорат қилишни, бошқаришни тўлиқ эгаллаш билан бирга, қишлоқ хўжалиги техникасига доир фанлардан, уларнинг барча янги муваффақиятларидан хабардор бўлиши лозим.
Қишлоқ хўжалигида менежмент табиат ва жамият тараққиётининг объектив қонунларига амал қилиб, хўжаликни иктисодий жиҳатдан асосланган ҳолда юритиш базаси бўлиб хизмат қилади.
Қишлоқ хўжалигида менежментнинг вазифаси иқтисодий, илмий, психологик илмларнинг мавжуд ютуқларидан фойдаланиб, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни бошқариш маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш; юқори сифатли қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш, янги ғояларни амалиётга тадбиқ қилиш асосида мамлакатимизда иқтисодий ўсишни таъминлаш ва халқ фаравонлигини оширишдир. Қишлоқ хўжалигида менежмент қишлоқ хўжалигида бошқарув, ресурс ва одамларни бошқаришдан ташқари олинадиган фойдани кўпайтиришдир.
Қишлоқ хўжалигида менежмент усулларини шартли равишда қуйидаги асосий усулларга бўлиш мумкин: иқтисодий, маъмурий ва ижтимоий-руҳий усуллардир.
Қишлоқ хўжалиги менежментида қўлланиладиган иқтисодий усулларга: режалаштириш, рағбатлантириш ва тижоратлаштириш киради. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни бошқаришда иқтисодий усулларни, иқтисодий ҳисоб китобни деб тушуниш керак.
Иқтисодий усулларда иқтисодий шароитларни яратиш, ўзининг капитал маблағлари ва мехнат ресурсларидан самарали фойдаланиш, фан-техника тарақиётининг энг юқори даражада рағбатлантириш, мехнат унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқариш самарадорлиги ва махсулот сифатини ошириш учун муттасил кураш олиб боришдир. Қишлоқ хўжалигида менежментнинг иқтисодий усуллари тўла иқтисодий механизмнинг бир кичик бўлаги хисобланади ва улар ёрдамида ишлаб чиқариш самарадорлиги муаммоси ечилади.
Қишлоқ хўжалигида менежментнинг маъмурий усуллари ҳар бир бўғиннинг юқори бошқарув бўғинларига бўйсунишидир.
Маъмурий усуллар юқори турувчи бўғиннинг бўйсунувчи объектга тўғридан-тўғри таъсир кўрсатишини ҳамда менежментнинг юқорида турувчи идораларнинг бўйсунувчи идораларга фақат қарор билан таъсир кўрсатишлари ҳам киради.
Маъмурий усулларни ишлаб чиқариш бошқарувдаги аҳамияти қанчалик юқори бўлишидан қатъий назар, бошқарилувчи тизимга биринчи туртки берилгандан кейин бу ҳаракатни иқтисодий усуллар томонидан сақлаб турилади ва кучайтириб юборилади.
Қишлоқ хўжалигида менежментнинг ижтимоий-руҳий усуллари – мехнаткашларнинг зарурий, фаол, узлуксиз мехнат фаолиятини руёбга чиқариш усули бўлиб, улар одамларни шахслараро ва руҳий рағбатлантиришни қўлланиши асосида амалга оширилади.
Ижтимоий-руҳий усуллар ҳар бир жамоага ва унинг алохида хизматчисига таъсир кўрсатади. Уларга қуйидагилар киради: ишонтириш усуллари, тарбиялаш, рухий рағбатлантириш, ишловчиларнинг маиший талабларини қондириш, жамоанинг илғор мехнат анъаналарини сақлаш ва тараққий топтириш.
Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилаётган махсулот сифатини оширишда янги замонавий технологияларни жорий этиш, харидорлигини оширишга қаратиш зарур.
Шундай қилиб, қишлоқ хўжалигида менежмент фойда олиш мақсадида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини узоқ ва қисқа муддатга режалаштириш, олдиндан башорат қилиш, ташкил этиш, хизмат ва маҳсулотларни сотиш тизимидир.
Қишлоқ хўжалигида менежер маълум даражада маъмурий-хўжалик мустақиллигига эга бўлган ишлаб чиқаришни ташкил этиш, бошқариш, сотиш ва ҳизмат кўрсатиш сохалари бўйича мутахассисдир.
Қишлоқ хўжалигида менежернинг вазифаси-қўл остидаги ходимга унинг олдига қўйилган мақсадларни тушунтириш, уларга эришишга ёрдам бериш, қишлоқ хўжалиги корхонаси фаолияти билан боғлиқ бўлган жараёнларга, жумладан, қишлоқ хўжалиги корхонаси фаолиятини режалаштириш, режани амалга ошириш ва бажарилишини назорат қилишга фаол таъсир ўтказишдир.
Қишлоқ хўжалигида менежмент, аввало, ишловчиларни бошқариш илмидир. Одамнинг хусусиятларини билмасдан туриб, менежернинг муваффақият қозониш ҳақида ўйлаши мумкин эмас.
Одам ресурсларини бошқариш қишлоқ хўжалигида менежментнинг энг асосий қисмидир. Ходимларни танлаш жуда муҳим вазифа ҳисобланади. Янги ишни ташкил этишда корхонада ишлайдиган ишловчилар билан боғлиқ бўлган масалаларни чуқур ўйлаб чиқиш керак, яъни меҳнат ресурсларига бўлган эхтиёжни хисоб китоб қилиш бажарилиши лозим бўлган ишларнинг рўйхатини тузиш, ишнинг ҳар бир участкасида ишлайдиган кишиларнинг сонини аниқлаш, ишнинг ҳар бир участкаси учун стратегик ва танглик омилларини аниқлаш, ишнинг ташкилий тузилишини белгилаш, хизматчи ва акционераларнинг сонини аниқлаш ва штатларни сақлашга сарфланадиган харжтларни аниқлаш зарур. Молия соҳасидаги билимлар менежер учун асосий билимлардан биридир. Чунки молиявий ҳисоб-китобларсиз бирор қарорга келиб бўлмайди. Шунинг учун менежернинг молияни бошқаришдаги ўрни бениҳоя каттадир. Қишлоқ хўжалигида менежердан ишни самарали, яъни фойдали олиб боришни билиш талаб этилади. Фойдани кўпайтиришнинг иккита асосий имконияти маълум: биринчиси, товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш ҳажмларини ошириш ҳамда сотишни кўпайтириш, иккинчиси, сарф-харажатларни камайтириш.
Бошқариш бозор муносабатлари шароитида ишлаб чиқаришни бошқаришни ишнинг кўзини биладиган кишиларга, ишбилармонларга, тадбиркорларга, айниқса, бошқариш мутахассислари-менежерга бўлган талабни кескин ошириб юборди. Қишлоқ хўжалигида менежер қабул қилаётган техник, технологик ва бошқа қарорлар аниқ иқтисодий ҳисоб-китобларга асосланган бўлиши керак. Маҳсулотдан олинган даромад юқори даражада бўлиши, уни ишлаб чиқариш учун кетган сарф-харажатлар паст бўлишига эришишдан иборат. Менежер олдида рақобатга чидамли фан-техник янгиликларни қўллаш ва сарф харажатларни камайтиришга эришишни билиши керак. Қишлоқ хўжалигида менежментнинг маркетинг соҳасидаги фаолияти, хўжаликнинг имкониятларини фақат унинг ресурс имкониятлари ҳажми билан эмас, балки кўпроқ атроф-муҳитдаги аҳвол билан белгиланади. Бозорда эҳтиёжларни қондириш учун истеъмолчиларнинг истакларини ўрганиш, талаб ва эҳтиёжга қараб маҳсулот ишлаб чиқаришни қайта қуриш керак. Кишлоқ хўжалиги корхоналарида маркетинг хизмати, сотишни, сотишдан кейинги хизмат кўрсатишни доимо ўрганиб бориш мақсадида ташкил этилади. Бунда истеъмолчиларнинг эҳтиёжларини ўрганиш маркетингни бошқаришнинг бош вазифасидир.
Шундай қилиб, қишлоқ хўжалигида менежмент деҳқончилик ва чорвачилик хўжаликларида ҳосилдорликдан ва маҳсулдорликдан фойда олиш, муваффақиятларга эришиш учун иш фаолиятини тўғри ташкил этиш, технологик жараёнларни тўғри йўлга қўйишни талаб этади.