Umumiy mavzu: Fermentlarni tuzilishi, хоssalari va funktsiyalari

11.2. Prokariotlarda oqsillar biosintezining boshqarilishi 
Oqsil biosintezining boshqarilish sxemasini birinchi bo‘lib mikroorganizm-
larda 1961 yilda fransuz olimi Jakob va Mono lar taklif qilgan.
Jakob va Mono tomonidan fermentlarning induksiya va repressiyasining 50 
yillar ohirida genetik mexanizmlari o‘rganilgan. Oqsil biosintezining 
boshqarilishi ichak tayoqchasining laktozali operoni misolida keltirilgan. Oqsil 
biosintezini bakteriyalardagi turli transkriptonlar (operonlar) ning faolligini 
nazorat qilib boshqariladi. Bunday boshqarilishning mexanizmi quyidagicha 

---

106 
ko‘rinishda boladi. Bakteriyalardagi oqsil guruhi –
repressor
deyiladi, u turli 
operonlarning transkriptsiyasini nazorat qiladi. DNK ning ma‘lum bir qismi 
repressor strukturasini belgilab 
gen-regulyator
yoki sistron-regulyator deb 
nomlanadi. U promotor bilan yonma-yon joylashmasdan balki xromasomali 
DNK bakterisining boshqa qismida joylashgan bo‘ladi. DNK molekulasida 
R-
regulyator, P-promator, O-operator, S-struktur genlar
va 
T-terminator
dan 
iborat. Oqsil biosintezining boshqarilishi 3 ta asosiy gen orqali boshqariladi. 
1) R-Regulyator gen; 2) O-Operator gen; 3) S-Struktur gen.
Repressiya va induktsiya mexanizimining umumiy ko‘rinishi 
Struktur genlar hosil bo‘ladigan oqsillarning birlamchi qurilishini 
belgilaydi. DNK molekulasiga komplementar ravishda hosil bo‘lgan mRNK 
ribosomaga yetib oqsil sintezi uchun matrisa vazifasini bajaradi. 
Hamma repressorlar operonning operator qismi bilan bog‘lanib, ma‘lum 
mRNK ning transkriptsiyasini va oqsilni sintezini (blokada qiladi) tormozlaydi. 
Operator bilan bog‘lanishi repressorning konformatsiyasiga bog‘liq. Repressor 
bo‘lishi mumkin: