Umumiy mavzu: Fermentlarni tuzilishi, хоssalari va funktsiyalari

 

---

105 
11- Mavzu: Oqsil biosintezini boshqarilishi. Molekulyar kasalliklar
Reja: 
11.1. Oqsil biosintezining boshqarilishi
11.2. Prokariotlarda oqsillar biosintezining boshqarilishi
11.3. Repressiya, induktsiya mexanizimi
11.4. Molekulyar patologiya. Fermentli va fermentsiz proteinopatiya
 
11.1. Oqsil biosintezining boshqarilishi
 
Turli xil oqsil va fermentlar miqdori tirik hujayralarda optimal nisbatda 
mavjuddir. Bu oqsil biosintezini boshqarilishi natijasida amalga oshiriladi. Turli 
xil oqsillarni sintezlash qobiliyatiga tirik organizm hujayralari ega. 
Doimiy tezlikda sintezlanadigan oqsillar – konstitutivli, sintezlanayotganda 
tezlikning turli sharoitda birdaniga o‘zgarishi – adaptiv yoki indusibel oqsillar 
deyiladi. Konstitutiv oqsillar (fermentlar ham) hujayrada doimiy miqdorda, talab 
qay darajada bo‘lishidan qattiy nazar uchraydi. Indusibel (adaptiv) oqsil 
molekulasi miqdori katta ko‘rsatkichga ega bo‘ladi. Konstitutiv oqsillarning 
sintezi boshqarilmaydi, indusibelli oqsillar sintezi esa aksincha nozik 
boshqariladi. 
Oqsil biosintezini stimullanishi uning miqdorini oshishi bilan kuzatilsa – 
induktsiya, oqsil sintezining susayishi repressiya deyiladi. Hujayralarda shunday 
moddalar borki ular organizm yoki hujayra ichki metabolizm haqida (signal) 
belgi beradi. Bu moddalar oqsil sintezini borishi yoki to‘xtashini bildiradi. 
Prokariotlarda bunday moddalar hujayraga tushuvchi oziq moddalar, 
metabolitlar va ba‘zi hujayra ichki boshqaruvchilar (siklik nukleotidlar) bo‘lishi 
mumkin. Ko‘p hujayralilarda, ayniqsa murakkab tuzilganida oqsil sintezining 
avtonom hujayraning ichki va tashqi boshqaruvchilari bor. 
Oqsil 
sintezining 
boshqarilish 
gipotezasi 
bakteriya 
hujayralarida 
fermentlarning 
induksiya 
va 
repressiyasini 
o‘rganishga 
asoslangan. 
Bakteriyalarning o‘sayotgan muhitiga substrat qo‘shilsa, shu substratga ta‘sir 
etuvchi fermentlarning induktiv hosil bo‘lishi isbotlangan. Ma‘lum fermentativ 
reaktsiyaning oxirgi mahsulotlari muhitga qo‘shilishi, ferment miqdorini 
kamaytiradi. Reaktsiya mahsulotlari ta‘sirida fermentlar miqdorining kamayishi 
repressiyaga olib keladi.