Umumiy mavzu: Fermentlarni tuzilishi, хоssalari va funktsiyalari

Induktsiya mexanizmi 
 
Boshqaruvchi gen muhim oqsil-repessorning sintezini ta‘minlaydi. 
Operatorlik qiluvchi gen operonning struktura genlarining ishini boshqaradi. 
Agar u gen erkin bo‘lsa, struktur genlari ishlaydi yoki repressor bilan bog‘langan 
bo‘lsa struktur genlarning ishi to‘xtaydi oqsil sintezini boshqarishda P-promotor 
geni rol o‘ynaydi. Promotor gen murakkab tuzilgan, 2 qismdan iborat. Struktur 

---

108 
va boshqaruv genlar DNK molekulasining turli qismida joylashganligiga 
qaramay ular oraliq modda – repressor yordamida bir-biri bilan bog‘langan. 
Repressor boshqaruvchi genda mRNK matrisasida yadroda hosil bo‘ladi. 
Repressor operatorga yaqin bo‘lib, u bilan birikib, qaytalama kompleks hosil 
bo‘ladi. Bunday kompleks mRNK sintezini buzadi, natijada oqsil sintezi ham 
buziladi.
Repressorning ya‘na bir xususiyati- induktor bilan birikkanda, boshqaruvchi 
gen bilan birikishi yo‘qoladi, natijada boshqaruvchi gen nazoratidan chiqadi va 
mRNK sintezi boshlanadi. Induktor oqsil-repressor bilan birikish oqibatida 
repressor molekulasining 3-lamchi strukturasini o‘zgartiradi va u boshqaruvchi 
gen bilan birikish xususiyatini yo‘qotadi. laktoza operoni misolida transkriptsiya 
boshqarilishini ko‘rib chiqamiz. laktozani parchalovchi 3 ta ferment 

 - galaktozidaza,

-galaktozidpermeaza (laktoza permiazasi), 

-galaktozidatsetilaza
(tiogalaktozidtrasatsetilaza) qurilishi haqida axborot 
saqlaydi. 
Hujayraga tushgan laktoza – induktor hisoblanadi. U laktoza operonining 
repressori bilan birikib, operator bilan bog‘lana olmaydigan – nofaol holatga 
o‘tkazadi. 
Nofaol repressor hosil bo‘lishi RNK-polimerazani P-promotorga birikishi 
uchun halaqit bermaydi. Transkriptsiya amalga oshishi uchun RNK-
polimerazani promotorga birikishini sAMF boshqaradi. sAMF RNK 
polimerazani faolligini oshiradi. sAMF maxsus oqsil bilan bog‘lanadi. Bu oqsil 
– (BAKg) – KgFO katabolik genni faollovchi oqsil kerak bo‘ladi. Promotor 2 
qismdan iborat – promotorning bir qismiga RNK-polimeraza bog‘langan, RNK-
polimeraza bog‘langan joyni yaqin qismiga ya‘ni promotorning ikkinchi 
qismiga [sAMF KgFO] kompleksi birikadi. Polimeraza struktur genlarning 
ishini-transkriptsiyasini tezlashtirib, induktsiya jarayoni ketadi. Shu vaqitda 
ribosomalar bilan mRNK birikib oqsilli laktoza katabolizmi uchun zarur bo‘lgan 
oqsil sintezini amalga oshirib, uchta oqsilli fermentni sintez qiladi. 

---

109