Umumiy lot p65

N.A. MUSAYEVA — 2-Respublika tibbiyot kollejining oliy toifali o‘qituvchisi, dorishunoslik fanlari nomzodi; Sh.Sh. ISMATOVA - 2-Respublika tibbiyot kollejining oliy toifali o‘qituvchisi.
©
ISBN 978-9943-303-57-7
«ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2007-y. © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2013-y.

KIRISH
Farmakologiya (yunon. «pharmacon» — dori, «logos» — fan, o‘rganuvchi) — odam va hayvonlar organizmiga dorilar yubo- rilgandan keyin unda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni o‘rganuvchi fan. Shu bilan birga farmakologiya dori moddalarini maqsadga muvofiq yo‘naltirish yo‘li bilan sintezlab olish yo‘lini ishlab chi- quvchi fan hamdir.
Farmakologiya fanining qisqacha tarixiga nazar solsak, unga odamzod paydo bo‘lgan davrdanoq asos solingan. Odamlar yirt- qich hayvonlarga, yong‘inlarga, turli tabiat hodisalari (yer qimir- lashi, tog‘ ko‘chishi, suv toshishi, bo‘ron, dovul va boshq.)ga duch kelishgan, ularni ilon, chayonlar chaqqan. Buning natijasida inson turli xil jarohatlar olgan va shu bois kasalliklar yuzaga kelgan. Bu jarohat va xastaliklarning oldini olish hamda davolash- ning ikki yo‘li bor edi:

1. 
   Turli xil ilohiyatlar (quyosh, oy, haykallar, otashlar va boshq.)ga sig‘inish va ulardan najot izlash;
   
2. 
   O‘zlarini o‘rab olgan tabiat (o‘simliklar, hayvonot olami, buloqlar va ma’danlar)dan shifo va dori-darmonlar izlash.
   

Ikkinchi yo‘ldagi izlanishlar va erishilgan tajribalar avlod- dan avlodga o‘tishi farmakologiya fanining qisqacha tarixini tashkil etadi. Eramizdan bir necha ming yillar ilgarigi turli man- balardagi dalillar bunga asos bo‘ladi. Masalan, eramizdan IV asr avval yozib qoldirilgan «Ayur-Veda», «Jud-Shi» kitoblari va papirus qog‘ozlaridagi ma’lumotlar hind va tibet tibbiyoti asosini tashkil etadi. Bu kitoblarda bir necha yuzlab dorivor o‘simliklar nomi, botanik ta’rifi, ularni tayyorlash davri va usullari, qo‘l- lanish usullari bayon etigan.
Qadimgi yunon shifokorlaridan Buqrot (Gippokrat), Dios- korid-Ilar, Rim hakimi Jolinus (Galen)lar dori-darmonlarning yaratilishi, ishlatilishi va dori moddalarga retsept yozish bora- sida katta ishlar qilishgan. Bu o‘rinda Gippokrat qasamyodini, Galen preparatlarini misol tariqasida keltirib o‘tish yetarli bo‘lsa kerak. Bular hozirgi kunda ham tibbiyot, farmatsiya va farmakologiyaning asosini tashkil etadi. Bu dorilar, asosan, tabiiy yo‘ldagi kuzatuvlar asosida tanlab olingan. Masalan, yunon shifokorlaridan Melami Argosakiy chemeritianni yegan echkilarda ich ketishini qayd qilgan. Keyinchalik bu o‘simlik (hellebus niger) insonda ham shu maqsadda ishlatila bosh- langan.
XI asrda arab cho‘ponlari qahva o‘simligini iste’mol qilgan echkilarni tunlari uxlamay, chopib, sakrab yurishini qayd etishgan. So‘ngra bu ta’sirlar insonda ham sinovdan o‘tgan. Umuman olganda, hayvonlar o‘z instinktiga muvofiq, ma’lum bir o‘simliklarni tanlab iste’mol qiladi. Albatta, bunday dorilarni tanlab, turmushga tatbiq etish har doim ham o‘zini oqlay olmagan. Ba’zan bir-biriga teskari ta’sirlar ham (bir o‘simlik ustida) e’tirof etilgan. Lekin ming yillik kuzatuvlar natijasida ma’lum o‘simliklar muayyan kasalliklarga qarshi iste’mol qilina boshlangan. Bunday tanlashlar natijasida ba’zan zararli o‘simliklar ham turmushga kirib qolgan. Hayotiy kuzatuvlar natijasida zaharli moddalar dorilar safidan chiqarilib yuborilgan.
Yuqoridagilarni inobatga olib, eramizdan avvalgi tabiblar qu- yidagi naqlni ko‘p ishlatishgan, ya’ni «natura sanat, medicus curat». Bu «bemorni tabiatni o‘zi davolaydi, tabiblar esa, unga yordam beradi» degani. Chunki ko‘p kasalliklarning sababi bu davrda hali aniq emas edi. Shunga yarasha, kasalliklarni davolashda ishlatiladigan dorilar: giyohlar, ma’danlar, suvlar va boshqalar ta’siri to‘g‘risida aniq ma’lumotlar bo‘lmagan.
Eramizdan 460 yil avval yashab ijod etgan yunon olimi Gippokrat birinchilardan bo‘lib, o‘z davrigacha ishlatilib kelingan dorivor moddalarni ma’lum tizimga soladi. Ungacha bo‘lgan ma’lumotlarga qaraganda, kasallik kelib chiqishida, tana tuzilishida ishtirok etgan to‘rt modda (olov, suv, havo va yer) o‘zaro munosabatining buzilishi katta rol o‘ynaydi. Mana shu to‘rt moddaga yarasha bemorlarda to‘rt sifat belgilari yuzaga chiqishi mumkin, ya’ni quruq, namli, issiq va sovuq belgilari. Unga ishlatiladigan dorilar ham to‘rt sifat belgisiga ega bo‘ladi.
Shu bilan birga Gippokrat fikricha, tanadan 4 suyuqlik (qon, shilliq, sariq va qora o‘t-safro) chiqishi va sifatining o‘zgarishi turli xil kasalliklarni yuzaga keltiradi. Shularni inobatga olib, Gippokrat kasalliklarni dorilar davolaydi, dorilar ta’sir qilmaganiga temir ta’sir etadi, temir ta’sir etmaganiga esa, olov ta’sir etadi, deb hisoblagan. Agar shular ham ta’sir etmasa, kasallik, umuman, davolanmaydi, deya xulosa chiqargan.
Eramizdan 130—200 yil avval Gippokrat ta’limotini ita- liyalik olim Galen davom ettirdi. U kasallikda qayd qilina- yotgan belgilarga qarama-qarshi ta’sirga ega moddalar bilan davolash tamoyilini o‘rtaga tashlaydi. Masalan, ich ketganga ichni qotiruvchi moddalar va boshqalar. Shuningdek, u xastalikni shu kasalning o‘ziga mos moddalar bilan davolash kerak, deydi. Shu yo‘l bilan u farmakologiyada Galen pre- paratlarini kashf etdi va ular hozirgi kungacha uning nomi bilan ishlatilib kelinmoqda.
Eramizning 500-yiliga kelib, Rim saltanati inqirozga uchraydi va arablar hukmronligi kuchayib boradi. Tibbiyotda ham bu yo‘nalish o‘z ta’sirini ko‘rsata boshlaydi.
Tibbiyot, shu jumladan, farmakologiyaning rivojlanishiga hozirgi O‘zbekiston hududida yashab ijod etgan allomalarimiz ham o‘ziga xos hissa qo‘shishgan. Shu o‘rinda sharqning buyuk tabib va allomalari ibn Abbos, Abu Bakr Roziy, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sinolar nomlarini keltirishimiz mumkin.
Ibn Abbos yangi dorilarni avval hayvonlarda sinab ko‘rgan. Abu Bakr Roziy esa, davolash, jarrohlik, farmakognoziya, farmakologiya, psixologiya borasidagi ilmlarga yangi g‘oya va ixtirolar kiritishda, ayniqsa, «kasalliklar tarixini» birinchi bo‘lib yuzaga chiqarishga asos soldi. Abu Rayhon Beruniy 4,5 mingdan ortiq o‘simliklar, ma’danlar, hayvonlar va ulardan olinadigan dorilar va ozuqalarga izoh berishda sharq tabobatining ilk manbalarini keltirgan.
Abu Ali ibn Sino Buqrot, Jolinus, Abu Bakr Roziy kabi mashhur tabobat namoyandalarining fikr-mulohazalarini chuqur o‘rganib, o‘zining shaxsiy tajribalari asosida qaytadan ko‘rib chiqib, inson organizmini o‘rganish sohasida hali ilmga noma’lum bo‘lgan bir qancha yangiliklar bilan boyitadi, dorivor vositalarni tartibga soladi va ularni qo‘llash yo‘llarini ko‘rsatib beradi. «Tib qonunlari» nomli asarining ikkinchi jildida 800 ga yaqin dorilarning xususiyatlari, ularni tayyorlash va qo‘llash usullari bayon etilgan. Beshinchi jildida murakkab dorilarning organizmga ta’siri, ularni tayyorlash va qo‘llash usullari yozilgan. Uning asarlari asrlar mobaynida nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham asosiy qo‘llanmalardan biri bo‘lib xizmat qilib kelagan. Abu Ali ibn Sino tomonidan yaratilgan murakkab dori vositalari XVII—XVIII asrlardagi Yevropa farmakopeyasiga asos bo‘lgan. Hozirgi kunda ham Sharq va G‘arb tabobatlarida bu asarlar o‘zining asl qiymatini yo‘qotmagan.
Buyuk allomalarimiz ishlarini keyinchalik ularning shogird- lari va avlodlari davom ettirib, turli xil yangiliklar yaratildi. Bularga Yusuf Ilohiyni, Ismoil Jurjoniy, Umar Chagminiy, Najibuddin Samarqandiy, Muhammad Yusufiy, Davoiy, Sayyid Muhammad Hazrat, Shaxobiddin ibn Abdulkarimni keltirish mumkin.
Shunday qilib, farmakologiya fani XIX asrgacha empirik yo‘l bilan rivojlanib keldi, chunki bu davrgacha dorilarning bemor- larga ta’siri, asosan, kuzatuv yo‘li bilan olib borildi. XIX asrdan boshlab eksperimental farmakologiya — ilmiy farmakologiya ri- vojlana boshladi. Rossiya dorishunosligining rivojlanishiga ma’lum darajada hissasini qo‘shgan olimlar ichida I.P. Pavlovning ijodi alohida ahamiyatga egadir. I.P. Pavlov S.P. Botkin klinikasida far- makologiyaga doir ilmiy ishlarni amalga oshiradi va yurak gli- kozidlari, yallig‘lanishga qarshi vositalar, turli ionlarning bio- logik aktivligini o‘rganishga asos soladi. I.P. Pavlov 1890-yildan 1895-yilgacha Sankt-Peterburgda harbiy-tibbiyot akademiyasida farmakologiya kafedrasiga boshchilik qildi. I.P. Pavlov, nafaqat farmakologiya, balki psixofarmakologiyaga ham asos soldi, bro- midlar va kofeinning markaziy asab faoliyatiga ta’sirini laborato- riya hayvonlarida to‘la o‘rganib chiqdi.

1. 
   P. Pavlovning farmakologiyani rivojlantirishdagi ishlarini N.P. Kravkov davom ettiradi. U har tomonlama va izlanuvchi olim sifatida umumiy farmakologiya, patologik farmakologiya, dorilar toksikologiyasiga alohida ahamiyat beradi va «Farmakologiya asoslari» nomli ikki jilddan iborat darslik yozadi. Shunday qilib, N.P. Kravkov Rossiya farmakologlari maktabiga asos soladi. Uning rahbarligida ko‘zga ko‘ringan Rossiya farmakologlari (S.V. Anichkov, V.V. Zakusov, M.P. Nikolayev va boshq.) yetishib chiqdi. Shu bilan birga Rossiyada farmako- logiyaning rivojlanishiga ilg‘or rus klinitsistlari (S. P. Botkin,
   

N. I. Pirogov va boshq.) ham katta hissa qo‘shishdi. Jumladan, N. I. Pirogov avval tajribalarda, so‘ngra tibbiyot amaliyotida efirni va xloroformni sinovdan o‘tkazib, yaradorlarda og‘riqsizlantiruvchi vosita sifatida keng qo‘llaydi.
O‘zbekistonda farmakologiya fani Toshkent tibbiyot instituti, unda farmakologiya kafedrasining va 1956-yildan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasida O‘simliklar moddalari kimyosi institutining tashkil qilinishi bilan rivojlanib bordi. Bunda Markelev va N. N. Kompansev, I. K. Komilov, S. Y. Yunusov, M. B. Sultonov, I. F. Fatxullayev, M. A. Azizov,
O. S. Sodiqov va boshqalarning roli kattadir. Hozirgi kunda farmakologiya fani bo‘yicha respublikamizda 30 dan ortiq fan doktorlari va 100 dan ortiq fan nomzodlari yetishib chiqdi. Natijada, bir necha yangi moddalar kashf qilindi, ularning farmakologiyasi o‘rganib chiqildi va amaliy tibbiyotga tatbiq qilindi.
Farmakologik dorilar organizmning turli a’zolari, to‘qima va hujayralarning funksiyasini o‘zgartirishi mumkin. Dorilarning ta’sir doirasiga va ishlatilishiga qarab, uning turli yo‘nalishlari kelib chiqadi. Avvalo, farmakologiya fani nazariy fanlar — ana- tomiya, fiziologiya, patologik fiziologiya, biologik kimyo hamda amaliy fanlar — terapiya, pediatriya, jarrohlik va boshqalar bilan chambarchas bog‘langan. Shuning uchun ham farmako­logiya orqali nazariy bilimlar amaliy tibbiyotda o‘rin oladi va qaysi soha, yo‘nalishda o‘z ta’sirini ko‘rsatishiga qarab turli yo‘nalishlarini yuzaga chiqaradi: biokimyoviy farmakologiya, klinik farmakologiya, immunofarmakologiya, molekular farma- kologiya, xronofarmakologiya, veterinar farmakologiya va boshqalar. Farmakologiya qaysi yo‘nalishidan qat’i nazar, uning an’anaviy va asosiy mazmunini, vazifasini farmakokinetika va farmakodinamika tashkil etadi.
Hozirgi kunda mustaqil respublikamizda Farmakologiya va Farmakopeya qo‘mitalari alohida faoliyat ko‘rsatib, farma- kologiyaning rivojiga ulkan hissa qo‘shib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi dori vositalari, tibbiyot uskunalari sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasi va taniqli olimlarimiz rahbarligida farmakologiya fani rivojlanmoqda, tib­biyot amaliyotiga mahalliy xomashyolar asosida yangi dori-dar- monlar tatbiq etilmoqda.
UMUMIY RETSEPTURA

1.