Umumiy kimyodan masalalar echish metodlari

Masalalar yechishning metodlari

Masalalar yechish - o’quvchilarning kimyoviy jarayonlarni o’rganishda logik o’ylash qobiliyatlarining rivojlanishiga va kimyoviy bilimlarni o’zlashtirishi maqsadiga erishishi kerak.
Muammoli vazifalarni usuli-wquvchilarga-muammoli vaziyatlarni va ularning faol bilish faoliyatini tashkil etishga asoslangan usuldir. U aniq vaziyatlarni taqlil qilish bah’olash va keyinchalik qaror qabul qilishdan iborat.
Bu usulning yetakchi funksiyalari:

• 
  o’rgatuvchi: bilimlarini aktuallashtirishga asoslangan:
  
• 
  rivojlantiruvchi; taxliliy tafakkurni alohida faktlar orqasidagi hodisa va qonuniyatlikka ko’ra bilishni shakllantirish;
  
• 
  tarbiyalovchi; kommunikativ ko’nikmalarni shakllantirish.
  

Muammoli vazifalardan foydalanish usuli bizga, materialni o’quvchilar uchun aktualroq qilish, nazariyani amaliyot bilan bog’lash imkonini beradi. Muammoli vazifalar usuli o’quvchilarning mustaqil ishlarni murakkablashtirishga, asoslangan: ilmiy tushunchalarni amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish asosida yotgan u yoki boshqa materialni chuqur tah’lil qilishga asosidan. Muammoli vazifa hayotdan alingan faktlarni, ma’ruza va vaziyatlarni o’rganishdan alohida odamlar va tashkillashtirish manfaatlarni ko’zlashdan iborat bo’lishi mumkin. Lekin kech bo’lsa ham vazifa biz o’quvchilarga taklif etgan muammo ko’rinishida bo’lishi lozim.
Agar, siz shu usulni qo’llashga qaror qilgan ekansiz, avvolambor muammoli vaziyatlarni yaratish usullarini bilan tanishib chiqishni maslahat beramiz:

• 
  siz o’quvchilarni qarama-qarshilik tamon olib borasiz va uning echimini
  

mustaqil ravishda o’zlarini topishlarini taklif etasiz;

• 
  amaliy faoliyatda duch keladigan qarama-qarshiliklarni malum qilasiz;
  
• 
  bir savolga turli nuqtai nazardan qarashlarini bayon qilasiz;
  
• 
  o’quvchilarga xodisalarni turli vaziyat orqali ko’rib chiqishni taklif etasiz(masalan, huquqshunos, moliyachi, o’qituvchi va hokazo.
  
• 
  o’quvchilarni siz taklif qilgan vaziyatni taqqoslashga, umumlashtirishga, xulosa chiqarishga faktlarni solishtirishga davat etasiz:
  
• 
  aniq savollar qo’yasiz (umumlashtiruvga, asoslovga, aniqlashga mantiqiy fikr kiritishga),
  
• 
  muamoli nazariy va amoliy vazifalarni belgilaysizlar masalan itlimiy tekshirish)
  
• 
  muammoli vazifalarni qo’yasiz (masalan, ortiqcha yoki etarli bo’lmagan dastlabki malumatlar bilan. Bilib qilingan xatolar bilan belgilangan vaqt ichida, ruhiy sustkashlikni yengish va hokazo)
  

Vazifaning murakkabligi (vaziyat, «plyus» muammo) tabiiyki o’quvchilar saviyasiga mos kelishi kerak. Ular yechimni topishga qodir bo’lishlari kerak. Agar tanishtiriluvchi material juda katta bo’lsa, ular barcha ma’lumotni qabul ham qila olmaydilar, yecha olmaydilar ham. Omadsizlikka yo’liqqach o’quvchilar barcha motivatsiyani yo’qotadilar.
Muammoli vazifani ishlab chiqish katta mehnat talab qiladi. Odatda, o’quv guruhida vazifani bir necha marta sinovdan o’tkazgandan keyingina qulay variantni tuzish mumkin. Shunga qaramay, bunday vaziyatlar nazariyani amoliy vaziyat bilan bog’lashga imkon beradi. Bu o’quvchilar ongida o’qishni muh’imlashtirishga olib keladi, ularga o’rganilayotgan materialni amoliy foydasini tushunib etichga yordam beradi.
Loyihalash usuli balki va malakalarni, tahlil qilish va baholashni amoliy qo’llashni nazarda tutuvchi bilimning majmuaviy usulini amolga oshiradi. Boshqa usullarga qaraganda, u usulda o’quvchilar rejelashtirishda, tashkil qilishida, tekshirishda, tahlil qilishda, va bajarilgan ishning natijalarini baholashda ko’proq ishtrok etadilar.
Loyihalashlar usuli talim berishda faqat natijalar emas, balki jarayonning o’zi ko’proq qimmatliroqdir loyiqa individual bo’lishi mumukin, lekin odatda har bir loyiha o’quv guruhining birgalikdagi faoliyatning muvofiqlashtirilgan natijasidir.
Loyiha har bir fanga oid, fanlar orasida yoki fandan tashqari bo’lishi mumkin. Agar mo’ljallangan tili-odatda, bu maqsad hisoblanadi korxonada ratsional foydalanilsa, u holda odatdagidek natijalar hujjatlashtiradi. Bunga misol bo’lib tasvirlash haqidagi hisobot (loyiha sifatida) yoki dasturlashtirilgan ta’minoti o’zgartirish bo’yicha hujjatlar xizmat qiladi.
Loyiha ustida ishlash jarayonida sizning faoliyatingiz quyidagilardan iborat bo’ladi

• 
  o’quvchilarga axborat qidirishiga yordam bering
  
• 
  o’zingiz axborat manbai bo’lishingiz
  
• 
  butun jarayoni muvofiqlashtirishingiz
  
• 
  o’quvchilarni quvvatlashingiz va taqdirlashingiz
  
• 
  uzluksiz qator aloqani qo’llab quvvatlashingiz
  

-loyihali ta’lim berish o’quv jarayonini aktuallashtiradi chunki u shaxsga yo’naltirilgan

• 
  juda ko’p didaktik yondashuvlardan foydalaniladi
  
• 
  o’zini-o’zidan motivlaydigan, bu ishga qiziqish va jalb qismini uning bajarishiga qarab ortishi demakdir
  
• 
  o’zing va o’zgalarning tajribasidan kelib chiqqan holda va aniq ishlarda o’rganishga imkon beradi.
  
• 
  o’z mehnatlari samarasini ko’rib turgan o’quvchilarga qoniqish keltiradi. (inglizchadan: pin mustahkamlash: board doska).
  

Bu o’qitish uslubining mohiyati shundan iboratki, unda munozara yoki o’quv suhbati mamaliy usul bilan bog’lanib ketadi. Uning afzallik funktsiyalari- rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi vazifadir: o’quvchilarda muloqot yuritish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi, o’z fikrini faqat og’zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mah’orati mantiqiy va tizimli fik yuritish mahorati mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi rivojlanadi.
Buni ish yuzasida oshirish uchun masalaning o’zin echib qo’ymastan, shuning bilan birga uni yechish ning usullarini tanglash zarur. Masalani yechish ning
usullarini tanglashning ahamiyati bor. Masalalar yechish usullarini tanglash urganiladigan jarayonning fizikaviy manosini ochib berishga mumkinchilik tug’dirish mumkin. Bir qancha vaqtlarda o’quvchilar masalalar manosiga tushunmastan, avvallari yechilgan ulgilar buyicha mexanikravishda yechish ga intilganligini o’tkazilgan tajribalar ko’rsatadi.
Shuning bilan bir qatorda masalalar yechish ga ko’p o’quvchilar kerakli darajada diqqat bo’lmaydiganligidan kelib chiqadi.
Masalalarni yechishning usullarini tanlashda o’quvchilarning matematikadan o’zlashtirgan bilimlarini yodga tushirish zarur.
Kimyo bo’yicha masalalarning ko’pchiligini yechish uchun o’rta maktab rejasida:

1. 
   proporsiyalarni yechish ,
   
2. 
   birlikka keltirish,
   
3. 
   bir noma’lumli algebraik tenglama tuzish bo’yicha olib boriladi.
   

Ayrim vaqtlar metodik adabiyotlarda kimyoviy masalalarni tayyor formulalar bo’yicha yechish ni tavsiya etadi. Tayyor formulani foydalanish, jarayonning fizikaviy manosini ochib bera olmaydi va hisoblashlarni itiborsizlik bilan yechish ga olib keladi.
Hozirgi vaqtda kimyo sanoatining ko’pgina sohalarida hisoblashlarning grafik metodidan foydalaniladi.
Masalalarning shartini yozib ko’rsatish har bir o’qituvchi o’zicha yechadi. Ko’pchilik o’qituvchilar reaksiya tenglamasi bo’yicha stexiometriaviy hisoblashlari bor masalalarni qo’yidagicha ko’rsatadi. Masalaning sharti bilan tanishib olib, reaksiya tenglamasini yozadi, undan keyin formulaning tepasiga moddaning massa miqdorini, formula ostiga atom va molekulaviy massasini qo’yib chiqadi. Topishga tegishli bo’lgan moddaning massa miqdorin X harfi bilan belgilanib, masala yechiladi.
Misol. Ishida 27 g xlorli mis bor eritmaga 12 temir kqo’chiladi. Bunda necha gramm mis bo’linib chiqishi mumkin?

27 г
^{12 г} x₂

_CuCl2  _Fe  FeCl₂  Cu
64(35,52) ^{56 64}
135
Masalaning shartini ko’rsatishning bunaqa usuli yakka xarkterga ega bo’ladi va u faqat reaksiya tenglamalariga asoslangan holda ishlatiladi.
Kimyo bo’yicha masalaning shartini yozuvdagi kamchilik, bitta ulgining bo’lmasligi.
Shuning bilan birga, o’quvchilar VI sinftan boshlab fizikani o’rgan o’tirib, masalaning shartini ma’lum bir formada yozish va har hil o’lchamlarni harflar bilan belgilashni o’rganadi.
Masala shartini harflar yordami bilan oddiylashtirib yozish, masalaga ko’rgazmalilikni beradi va uni yechish ga ma’lum bir darajada yordam beradi.
Maktablarda belgilarni qisqartib yozilishlarining qo’yidagi usullarini tavsiya etish mumkin:

• 
  elementning atom massasi A_r
  
• 
  moddaning molekula massasi M_r
  
• 
  elementning gramm-atomi g-a
  
• 
  moddaning gramm-molekulasi g-m
  
• 
  moddaning gramm bilan ko’rsatilgan massasi m
  
• 
  gazning hajmi V
  
• 
  vodorod bo’yicha gazning zichligi d_n
  
• 
  havo bo’yicha gazning zichligi d_v
  
• 
  protsentlik miqdori %
  
• 
  moddalarning gramm-ekvivalenti g-ekv
  
• 
  eritmaning molyarligi 1M
  
• 
  eritmaning normalligi 1N
  

Agar o’qituvchilarda kimyo bo’yicha masalalar kitobi bo’lsa, unday vaqtda tejash maqsadida masala shartini qisqartib yozish bilan cheklanishga bo’ladi.
Misol. Masala quyidagi tartibda yoziladi.

_CuCl2  _Fe  FeCl₂  Cu
64(35,52) ^{56 64}
135

Yozishning qisqartilgan shakli:

Berilgani: m CuCl₂=27 g
m Fe=12 g
g-m CuCl₂=135 g g-a Fe=56 g
g-a Cu=64 g m Cu=?
Masala yechish rejasi:

1. 
   27 g CuCl₂ g-m ning qanday ulushini tuzadi?
   
2. 
   12 g Fe g-a ning qanday ulushini tuzadi?
   
3. 
   reaksiya tenglamasi bo’yicha 1 g-m CuCl₂, 1 g-a Fe bilan ta’siriga asoslanib, qanday modda reaksiyaga kirishmoy qaladi?
   
4. 
   reaksiyaga to’lig’i bilan kirishgan moddaning miqdori va shu reaksiya natijasida qancha misning bo’linib chiqadiganligini hisoblab chiqarish.
   

Hisoblashlarning yo’li:

₁₎ 27
135

 0,2