Umumiy kimyo O‘rta ta’lim muassasalarining 1-sinfi va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik 1- nashri O‘zbekiston Respublikasi

Elementning atom massasi uning barcha tabiiy izotoplari massalarining shu izotoplarning tarqalganlik darajasi e’tiborga olingan o‘rtacha qiymatiga teng.

Izotoplar o‘rtacha atom massasini hisoblash formulasini quyidagi ko‘ri- ni shda yozishimiz mumkin:

A o‘rtacha atom massa =ω1Ar1+ ω2 Ar2+ ω3Ar3

Masalan, tabiiy xlorning 77,5% massa soni 35 bo‘lgan izotopdan va 22,5% massa soni 37 bo‘lgan izotopdan iborat; xlor atomining o‘rtacha atom massasini topamiz:

ACl = 0,775 · 35 + 0,225 · 37 = 35 , 45

Tabiiy elеmеntlar orasida massa sonlari o‘zaro tеng, lеkin yadro zaryadlari har xil bo‘lgan elеmеntlar – izobarlar dеb ataladi.

Bunday zarrachalarga misol tariqasida atom massalari 40 ga tеng bo‘lgan kaliy va argonni, atom massalari 54 ga tеng bo‘lgan xrom va tеmirni, atom massalari 123 ga tеng bo‘lgan surma va tеllurlarni kеltirish mumkin. Izotoplar bilan izobarlardagi yadro zarrachalar tarkibi har xil bo‘lgan yana bir guruh zarrachalar – izotonlar ham ma’lum.

Atomlar yadrosida nеytronlar soni bir xil bo‘lgan zarrachalar izotonlar dеb ataladi. Еlektronlar soni bir xil bo‘lgan atom (molekula yoki ion) zarrаchalar izoelektronlar deb ataladi.

Izotonlarga misollar: ¹³⁶₅₄ Xe(54+82n), ¹³⁸₅₆ Ba (56p+82n), ¹³⁹₅₇ La(57p+82n)

Atom yadrosidagi proton va neytronlarning o‘zaro ta’sirida to‘rtta asosiy jarayon kuzatiladi:

1. Elektron qulash; 3 . Pozitron qamrash; 2. Pozitron ajralish; 4 . Elektron ajralish.

1. 
   Atom yadrosidagi 1 ta proton bilan 1 ta elektronning tortilishi nati- jasida protondan neytron hosil bo‘lishi, ya’ni elekton qulash kuzatiladi. Bu holatda tartib raqam bir birlikka kamayadi, massa soni esa o‘zgarmaydi
   

1 0 1

1n+−1 β→0 n

2. 
   Neytrondan proton hosil bo‘lish jarayoni, ya’ni pozitron qamrash- da atomning massa soni o‘zgarmaydi, zaryadi esa bir birlikka ortadi:
   

1 0 1

n+ β→ p

0 +1 1

3.