Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

103.Muhammad Haydar Mirzoning fanga qo’shgan hissasi.
Muhammad Haydar Mirzo (1499-yilda tug‘ilgan)ning «Tar￾ixi Rashidiy» asarida Issiqko‘l va Balxash koilari haqida aniq gid￾rografik ma’lumotlar keltiriladi. XVI asrning ikkinchi yarmidan

boshiab, suv ilmiga tegishli m a’lumotlar Sulton Balxiy, Mahmud

ibn Valiy, Said Muhammad Tohir va Xorazmni 1644-1664-yillarda

idora qilgan Abulg'oziyxon nomlari bilan bog‘liqdir. AbuIg‘oziyxon

«Shajarai turk va mug’ul» (1663-y.) asarida etnografikma’lumotlami

ko‘llar, daryolar, soylar, buloqlar bilan bog‘liq holda beradi. Unda

Amudaryo o ‘zanining o‘zgargan vaqti, uning oqibatlari haqida

aniq ma’lumotlar keltirilgan. XVIII asrdan boshiab suv ilmiga oid

ma’lumotlar Munis Xorazmiy (1778-1829), Ogahiy (1809-1872) va

Ahmad Donish (1827-1897) asarlarida uchraydi. Munis Xorazmiy

1816-yilda A.Bekovich-Cherkesskiy rahbarlik qilgan Chor Rossiyasi

ekspedistiyasi tarkibida qatnashadi. U o‘z estaliklarida Orol dengizi,

Amudarvoning quyilish qismidagi tarmoqlari, kanallar, ko‘llar haqida aniq gidrologik ma’lumotlar keltiradi. Ahmad Donish esa Buxoro vohasini sug'orish maqsadida Amudaryodan suv chiqarish reja￾sini ishlab chiqadi. 1848-1849-yillarda A.I.Butakov rahbarligidagi

ekspedistiya Orol dengizining ilk kartasini yaratdi. Natijada, ilk bor

Orol va Kaspiy dengizlari suv sathlarining farqi 85 metr ekanligi,

Sariqqamish botig‘i Orolga nisbatan pastda joylashganligi aniqlanadi.

1900-1902-yillarda L.S.Bergning «Orol dengizi» kitobi chop etildi
104.Abu Rayhon Beruniyning fan rivojidagi hassasi.
Abu Rayhon Beruniy asarlaridagi gidrologik m a’lumotlami esa

ikki guruhga ajartish mumkin. Ulaming birinchisida okeanlar, den￾gizlar, ko‘rfazlar, haqidagi bilimlar bay on qilingan. Ushbu bilimlar

Yevropalik olimlar tomonidan «Beruniyning dengizlar nazariyasi»

sifatida e'tirof etilgan. Ikkinchi guruhda esa allomaning quruqlik su￾vlari - daryolar, soylar, buloqlar, ko‘llar, qorliklar, muzliklar, botqo￾qliklar va hatto yer osti suvlari haqidagi ilmiy qarashlari yoritilgan.

M ahmudKoshg‘ariyning«Devonu-lug‘otitturk» (1072-1074-yillarda yozilgan) asarida 1200 dan ortiq gidrologiya atamalari mavjud.

Ular orasidan hozirgi kunda ham muhim ilmiy hamda amaliy aha￾miyatga ega bo‘lgan, gidrologiyaga xorijiy tillardan kirib o‘rnashib

qolgan ko‘plab so‘zlarning muqobilini topish mumkin.

Shu davrlarda suv ilmining amaliy tadbiqiga ham katta e’tibor

berilgan. Beruniyning « 0 ‘tgan avlodlar» asarida sun4y favvoralar,

kanaliami uzunlik bo£yicha nivelirlash uskunalari haqida ma^lumot

keltiriladi. IX asrdan boshiab, Samarqand shahri akveduk - ko‘tarma

ariq yordamida suv bilan ta'minlangan. X asrda Forish tumani hudu￾dida Xonbandi suv ombori qurilgan. Afsuski, shu davrlarda qurilgan

noyob suv inshootiarining aksariyat qismi XIII asr boshlarida m o‘g‘ul

iste’lochilari tomonidan butunlay vayron qilingan. XIV asming ik￾kinchi yarmidan, ya’ni temuriylar davrida suv ilmiga katta e ’tibor

berilgan. Xofizi Abru (1362-1431-yillar)ning «Zubdat at-Tavorix»

(Tarixlar qaymog‘i) asarida o‘lkamizdagi deyarli barcha daryolaming

gidrografik ta’rifi berilgan