Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

121.Daryolarning suv rejimi elementlari.
Daryolar suv rejimining elementlari
Daryoda oqayotgan suv miqdori, ya’ni suv sarfi, suv yuzasi sath￾ining holati, uning oqish tezligi, harorati, erigan moddalar oqimi miq￾dori va boshqalar m aium omillar ta’sirida vaqt bo'yicha o‘.zgarib tu￾radi. Daryoda mana shu qayd etilgan elementlaming birbiriga bogiiq
holda o‘zgarishi uning suv rejimini ifodalaydi.Suv sarfi (Q) deb, daryoning ко‘ndalang qirqimidan vaqt birligi
ichida oqib o‘tadigan suv miqdoriga aytiladi. U mVs yoki l/s larda
ifodalanadi.
Suv sathi (Wj-ma’lum bir o‘zgarmas, gorizontal holatdagi doimiy
”0” tekislikka nisbatan oichanadigan suv yuzasi balandligidir. U sm
larda ifodalanadi.
Suvning oqish tezligi (3 ) m/s larda ifodalanib, uning qiymatini
ко‘ndalang qirqimning ayrim nuqtalarida, alohida vertikallar yoki
butun jonli kesma bo‘yicha o‘rtacha qiymat sifatida aniqlash mumkin.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda daryo suvining harorat rejimi,
gidrokimyoviy rejimini o‘rganish ham muhim ahamiyatga ega.
Shulami e’tiborga olib, quyida daryolar suv rejimining barcha
elementlari alohida mavzularda yoritiladi.
122.Daryolar havzasi va suv yig’ilish maydoni.
Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va suvayirgich chizi￾qlari bilan chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi.
Daryo sistemasi suv yig‘adigan maydon suv to‘plash maydoni
deyiladi.
Ko‘pchilik hollarda daryo havzasi va suv yigilish maydoni mos
tushadi. Lekin, ayrim hollarda suv yigilish maydoni daryo havzasi
maydonidan kichik boiadi. Masalan, Ob bilan Irtish, Irtish bilan Ishim
daryolari orasidagi kichik daryochalar bosh daryoga etib borolmaydi,
natijada ular suv to‘playdigan maydon asosiy daryoga suv bermaydi.
123.Daryoning yuqori,o’rta va quyi oqimi quyilishi.
Har qanday daryoni, uning uzunligi bo‘yicha, bir-biridan farq
qiladigan umumiy belgilariga qarab, quyidagi uch qismga - yuqori
oqim, o ‘rta oqim va quyi oqimlarga boiish mumkin.
Tog‘ daryolarining yuqori oqimlari uchun nisbatan katta nishab￾liklar xos bo‘lib, shu tufayli suvning oqish tezligi ham ancha katta
bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida o‘zanda eroziya jarayonining jadal bo￾rishiga olib keladi.
Daryoning o‘rta oqimida uning nishabligi va suvning oqish tez￾ligi kamayadi. Eng muhimi, daryoning suvliligi ortadi.
Daryoning quyi oqimida nishablik va suvning oqish tezligi yana￾da kamayadi. Bu qismda tezlik kamayishi natijasida oqiziqlar cho‘ka
boshlaydi. Aksariyat hollarda daryoning quyi oqimida daryo uzunligi
bo‘yicha undagi suv miqdori kamaya boradi.
Daryo koiga, dengizga yoki ikkinchi bir daryoga qg‘shiladigan
joy uning quyilishi deyiladi. Koilarga, dengizlarga quyiladigan yirik
daryolarning quyilish qismida ular tarmoqlanib, o‘zanning murakkab
shakllar hosil qiladi