Umumiy fizika kursi (ii-tom)



Download 21,68 Mb.
Pdf ko'rish
bet233/296
Sana26.02.2022
Hajmi21,68 Mb.
#468309
1   ...   229   230   231   232   233   234   235   236   ...   296
Bog'liq
Umumiy fizika kursi II tom

Фарадей цонуни
деб аталади.
Биз индукция электр юритувчи кучига доир Фарадей ко­
нуни контур оркали утаётган индукция окими шу контурнинг 
шакли узгариши натижасида узгарган дол учун топдик. Би­
рок контур оркали утувчи индукция окимининг кайси сабаб 
билан узгаришига карамай, бу муносабат тугри чикаверишини 
курсатиш мумкин. Индукция окимининг узгаришига контур 
шаклининг узгариши, контурни айлантириш, контурни бир 
жинсли булмаган магнит майдонда кучириш ёки, нидоят, май­
дон индукциясини вакт утиши билан узгариши сабаб булади.
(3) тенгликнинг унг томонида контур оркали утувчи ин­
дукция окими (Ф) нинг вакт буйича олинган досиласи туриб- 
ди. Бу, тенглик 
индукция элект р юритувчи кучи 
мицдор
ж идатдан индукция оцимининг вацт давомида узгариш
т езлигига пропорционал
деган маънони англатади. Энди (3) 
тенгликнинг унг томонидаги манфий ишоранинг маъносини 
тушунтириш колди. Бунинг учун контурни айланиб чикишдаги 
ихтиёрий йуналишни мусбат йуналиш деб кабул киламиз. Агар 
токнинг йуналиши контурни айланиб чикишдаги мусбат йуна­
лиш билан бир хил булса, токнинг бу йуналишини мусбат 
йуналиш деб дисоблаймиз. Шунингдек, агар электр юритувчи 
куч занжирда контурни айланиб чикишдаги мусбат йуналиш 
буйлаб потенциал тушувини досил килса, электр юритувчи 
кучни мусбат деб дисоблаймиз. Контур текислигига нормал 
у-гказамиз. Нормалнинг мусбат йуналишини 384- бетда курса­
тилган коида асосида контурни айланиб чикишдаги мусбат 
йуналиш билан боглаймиз. Индукциянинг контур юзи оркали 
утувчи мусбат окими нормалга параллел йуналувчи ёки у билан 
уткир бурчак ташкил килувчи индукция чизикларини досил ки­
лади. Индукциянинг контур юзи оркали утувчи манфий окими 
нормалга карама-карши йуналувчи ёки у билан утмас бурчак 
ташкил этувчи индукция чизикларини досил килади. У вактда
(3) тенгликнинг унг томонидаги манфий ишора куйидагини
курсатади: 
индукция окимининг ортиши
> о
)к о н т у р н и


айланиб чицишдаги манфий й уна лиш буйлаб таъсир этувчи
элект р юритувчи кучни, индукция оцимининг кам айиш и
(D? ^
эса конт УРни а й ланиб чицишдаги мусбат йуналиш
буйлаб таъсир этувчи элект р юритувчи кучни х,осил цилади.
Шундай цилиб, (3) ифода бир вацтнинг узида индукция электр 
юритувчи кучининг катталигини дам, йуналишини дам курса­
тади. Бу йуналиш Ленц цоидасига мувофиц келишини осон- 
гина текшириб куриш мумкин.
Энди индукция электр юритувчи кучи улчанадиган бирлик­
лар дацидаги масалани куриб чициш цолди. Агар индукция 
оцими максвеллда, яъни 
CGSM
бирликларда ва 
t
вацт секунд­
ларда улчанса, у долда деч цандай пропорционаллик коэф­
фициенти булмаган (2) формула электр юритувчи кучнинг 
CGSM
бирлигини ифодалайди. Электр юритувчи кучнинг бу 
янги бирлиги максвелл/сек билан ифодаланиши мумкин; унинг 
циймати берк контурнинг юзи орцали утувчи магнит индукция 
оцими 1 секундда 1 максвеллга узгарганида шу контурда до­
сил булувчи индукция электр юритувчи кучига тенг булади.
Электр юритувчи кучнинг 
CGSM
бирлиги (
мкс/сек
) билан 
электр юритувчи кучнинг 
CGSE
бирлиги орасидаги богланишни 
цуйидаги мулодазаларга асосланиб чицарамиз. 
I t
катталик 
кувватни ифода этади; ток кучи 
I
билан электр юритувчи куч 
икковини 
CGSE
бирликларда ёки икковини 
CGSM
бирлик­
ларда улчасак, у вацтда иккала долда дам цувват 
эрг/сек
дисо- 
бида чицади. Шундай цилиб, цуйидаги муносабат уринли бу­
лиши керак:
lease ' $ 
c g se
 — I
cosm
 ' $
c o sm
'
бунда 
CGSE
ва 
CGSM
индекслар мос равишда 
I
ва £ катта­
ликлар цайси бирликларда улчанганини курсатади. Бундан:
ё 
c o se
_
h:asM
% COSM 
I COSE
(4)
Лекин, 195- параграфда айтилганига биноан, ток кучининг 
CGSM
бирлиги 
CGSE
бирлигидан 
с
марта катта, бундаги 
с
ёругликнинг тезлиги булиб, у деярли 3 - 1 0 10 ^ га тенгдир. Д е ­
мак, (4J муносабатдан цуйидагига эга буламиз: электр юри­
тувчи кучнинг 
CGSM
бирлиги =
электр юритувчи кучнинг 
CGSE
бирлиги.
Индукция цонунини электрон назария туш унчалари асосида куриб чи- 
дайлик. Утказгичнинг 
ab
цисми кучланганлиги 
Н
га тенг булган ва чизма- 
нинг орцасига цараб йуналган магнит майдонга жойлаштирилган булсИН;


(292- раем). Доим бетартиб иссиклик даракатида булган эркин электронлар- 
га магнит майдонда Л оренц кучлари 
таъ си р этади. Турли электронларга
таъ си р этувчи 
кучларнинг йуналиши бетартиб булгани учун бу куч урта
дисобда деч кандай ток досил килмайди. Энди утказгичнинг 
ab
кисмини, 
масалан, унг томонга караб 
v
тезлик билан даракатлантира бошласак, у вактда 
металлнинг дамма электронлари 
v
га тенг кушимча тезлик олади. Биноба- 
рин, электронларга уларнинг даммаси учун бир хил йуналган 
ва
/.л
=
evH
га тенг булган кушимча Л оренц кучи т аъ си р этади.
Агар майдон чизманинг оркасига караб йуналган ва ут­
казгичнинг 
ab
кисми унг томонга силжиётган булса, у долда 
электронга (манфий зарядга) таъ сир этувчи куч пастга караб 
йуналган булади. Электрон лар бу куч таъ сири остида пастга 
караб силжийди, демак, юкорига караб йуналган ток пайдо
булади. Электронларни худди шундай даракатга келтириши
мумкин булган эквивалент электр куч 
f = e E
куйидаги муно- 
сабатдан аникланади:
/ =
еЕ = evH .
Демак, электр майдоннинг эквивалент кучланганлиги 
Е
=
v H
га тенг ва юкорига караб йуналган.
Утказгич кисмида досил буладиган электр юритувчи куч 
шу киемнинг учларида эквивалент электр куч досил килиши 
мумкин булган потенциаллар айирмаси билан улчанади. Куч­
ланганлик киемнинг учларидаги потенциаллар айирмасининг 
шу кием узунлигига нисбати билан ифодаланганлиги учун 
электр юритувчи куч эквивалент электр майдон кучланган­
лиги (£ ) нинг кием узунлиги 
I
га купайтмаси билан улчанади, 
яъни:
g i
=
IE
=
vH l.
(5)
Бирок 
v l
купайтма кием даракат килганда вакт бирлиги ичида босиб утган 
юздан иборатдир. Демак, (5) тенгликнинг унг томони утказгич кисми вакт 
бирлиги ичида кесиб утадиган 
Н
кучланганлик окимини ифодалайди. Маг­
нетиклар булмаганда кучланганлик окими билан индукция окими бир-бири-
дан ф арк килмайди, шунинг учун 
v l i l
=
'1 ^ .
булади. Бундан электр ю ритув­
чи куч кийматининг ифодасини топамиз:
бу формула (3) формуланинг узгинасидир.
Электр юритувчи куч мусбат зарядлар даракатланадиган томонга, яъни 
292- раемда курсатилган долда 
юкорига караб йуналган. Бу йуналишни 
у н г ц у л ц оидасидан ф о й д а ла н и б
топган кулайрок: агар унг кулимизни маг­
нит индукция чизиклари кафтга кирадиган килиб, 90° кайрилган бош бар- 
могимизни эса утказгич даракатланаётган йуналиш буйлаб тутсак, у вактда 
тугри килиб узатилган туртта бармогимиз индукция электр юритувчи кучи ­
нинг йуналишини курсатади. Бу коида Л енц коидасига мувофик равишда 
ёпик контур учун тулик электр юритувчи кучнинг йуналишини аниклаб б е ­
ради.
292- раем. 
Утказгични 
Н ■
ташки 
магнит май­
донда дара- 
катлантир- 
ганда з а р я д ­
га 
таъсир 
этувчи 
Л о ­
р ен ц кучи­
нинг 
йуна­
лиши.


Шундай цилиб, 
у т к а з г и ч н и
ташци магнит майдонда 
к у ч и р г а н
вацтда 
индукцион токнинг пайдо булишига утказгичнинг злектронларига Л оренц
кучининг таъ си р этиши сабаб булар экан. Бироц биз утказгич контури д а ­
ракатсиз цолиб, фацат унинг яцинида магнит индукцияси катталик жидати- 
дан узгарган долда дам индукцион ток пайдо булишини курган эдик. Бу 
додисани юцоридаги йул билан изодлаш мумкин эмас. Бу ерда дам индук­
цион токнинг пайдо булишини тушунтириш учун 
м а гн и т и н д у к ц и я н и н г
к а т т а л и г и вацт у т и ш и б и л а н у зга р га н д а ф азонин г %ар б ир нуцт асида
э л е к т р к у ч %осил б у л а д и
деб фараз цилиш лозим булади. Бу фаразия 
бундан кейин (243, 244- §§) тадлил ьтиладиган Максвелд назариясига асос 
цилиб олинган.

Download 21,68 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   229   230   231   232   233   234   235   236   ...   296




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish