Umumiy astronomiya

2. Gazsimon tumanliklar. Oysiz, tim qorong‘u osmonda yulduzlararo gaz tumanligini hatto qurollanmagan ko‘z bilan ham ko‘rish mumkin. Masalan, eng mashhur bo‘lgan gaz tumanlik – Orion yulduz turkumida joylashgan bo‘lib, uning eni 6 pk gacha cho‘zilgan (7.8-rasm). Shuningdek, Qavs yulduz turkumida Laguna, Omega va Uchtarmoqli, Oqqush yulduz turkumida Shimoliy Amerika va Pelikan, Yakkashox yulduz turkumida Rozetka kabi taniqli gaz tumanliklar mavjud. Bu xildagi ja’mi obektlarning soni 400 ga yaqin.

a) b)

7.8 - rasm

Bu tumanliklarning spektri vodorodning N_ va N_, ikki marta qayta ionlashgan kislorodning OIII ta’qiqlangan chiziqlari ( 5007 Å va  4950 Å), azot va boshqa elementlarning emission chiziqlaridan tashkil topib, tutash spektri – juda xira fonda ko‘rinadi. Aksariyat hollarda tumanlikning ichida yoki uning yon atrofida qaynoq, spektri O yoki B0 sinfiga tegishli yulduz uchraydi. Bunday yulduz quvvatli ultrabinafsha nurlnishning manbai bo‘lib, unig yaqinida joylashgan tumanlik gazining atomlari tomonidan yutilib, ularni ionlanishiga va nurlanishga majbur etadi. Bunda yulduzning quvvatli ultrabinafsha nurlanishining asosiy qismi gaz atomlarini ionlashtirishga sarf bo‘lib, kam qismi, oqibatda issiqlikka aylanadigan elektronlar kinetik energiyasini orttirishga ketadi.

Ionlashgan gazda, erkin elektronlarning atom bilan bog‘langan holatga o‘tishi bilan kechadigan rekombinatsiya hodisasi kuzatilib, bunda atomlar, dastlab yutilgan qattiq ultrabinafsha nurlarining kvantlari o‘rniga, ko‘zga ko‘rinadigan diapazonda, nisbatan kam energiyali bir necha kvantlarda nurlanadi, boshqacha aytganda, fluoressensiya hodisasi ro‘y beradi.

Tumanlikda bu jarayon tufayli qaror topgan 10 K ga teng temperatura, bu tumanlikning issiqlik radionurlanishini hosil qiladi. Bunda elektronlarning o‘rtacha tezligi 500 km/s ga etadi. Bunday hol gaz spektrida atomlarning ta’qiqlangan emissiya chiziqlarining kuzatilishiga sabab bo‘ladi.