Umumiy astronomiya

1. Qora chang tumanliklar. Nurni kuchli yutishi tufayli yulduzlar fonida qoramtir tumanliklar mavjud bo’lib, ularning ko’rinma shakliga ko‘ra (7.7-rasm), masalan, “Ot boshi” (Orion yulduz turkumida), ”Ko‘mir qopi” (Janubiy krest yulduz turkumida) deb ataladigan mashhur chang tumanliklari diqqatga sazovor.

7.7 - rasm

“Ko‘mir qopi” qoramtir gaz-chang tumanligi bizdan 150 pk masofada, o‘lchami 8 pk ga yaqin Somon yo‘lidagi tumanlik bo‘lib, uning burchak o‘lchami 3^ ni tashkil etadi. Teleskop bilan kuzatilganda uning chegarasida kuzatiladigan xira yulduzlarning soni tumanlikdan tashqarida shunday maydonda kuzatiladigan yulduzlar sonidan taxminan 3 martacha kam chiqadi. Bundan “Ko‘mir qopi” unning orqasida joylashgan yulduzlarning nurlanishlarini yutishi, aniqrog’i ularning nurlanishlarini qariyb 3 marta kamaytiradi degan xulosa kelib chiqadi. Bunday yutishga mos muhitning optik qalinligi =ln3=1,1 sababli bu yutilish, yulduzlarning ko‘rinma kattaligi

m=1,08=1,2^m

qiymatga o‘zgarishiga olib keladi.

Galaktikada bunday tumanliklar ko‘p bo‘lib, xususan Oqqush yulduz turkumidan boshlanib, Burgut, Ilon, Qavs va Aqrab yulduz turkumlarigacha cho‘zilgan chang tasmasi, Somon yo‘lining bu qismida yulduzlarning bizdan “yashirib”, unda qora ayrilikni vujudga keltirgan. Ayniqsa, Galaktika markaziga tomon yo‘nalishda (Qavs yulduz turkumi tomonida) qora tumanlik juda quyuq bo‘lib, biz uchun qiziq sanalgan Galaktikamizning markaziy quyulma qismini ko‘rishni qiyinlashtiradi. Yulduzlararo fazoda nurni yutuvchi bunday moddaning borligi, yana bir hodisa-nurning yulduzlararo qizarishi bilan tasdiqlangan. Bu hodisani miqdor jihatidan xarakterlash uchun, yulduzning kuzatilgan rang ko‘rsatgichi Cl_k bilan uning spektrgiga mos rang ko‘rsatkichi Sl_s orasidagi farq bilan belgilanadigan rang orttirmasi SE («color’s excess»)degan tushuncha kiritiladi: SE=Cl_k+Sl_s. aniq bir rangdagi yutilish kattaligi, yulduz kattaligining o‘zgarishi bilan quyidagicha ifodalanadi:

m=CE;

bu erda, -proporsionallik koeffitsenti, agar yutilish fotografik yulduz kattaliklarida ifodalansa 4 ga yaqin sonni, agar vizual yulduz kattaliklarida ifodalansa 3 ga yaqin sonni beradi.

Yulduzning haqiqiy yulduz kattaligi m, uning kuzatilgan yulduz kattaligi m_q orqali quyidagicha topiladi.

m=m_qm=m_qCE

Kuesh atrofida 1000 pk li masofada jo ylashgan yulduzlar uchun rang orttirmasi 0,5^m ga teng bo‘lib, unga mos m:

m=1,5 ^m,

boshqacha aytganda, bu yulduzlarni ko‘rinma nurlanishlari taxminan 4 martacha susaytirilgan bo‘lar ekan.