Умумий психология академик А. В. Петровский таҳрири остида

Нерв системасининг тузилиши ва психика
Бир ҳужайрада, масалан, амёба каби организм на овқатни идрок этиш учун, на уни излаш учун, на уни ҳазм килиш учун ҳеч қандай ихтисослашган аъзоларга эга эмас. Ёлғиз биттагина ҳужайранинг ўзи хам сезувчи, хам ҳаракатланувчи, ҳам овкат хазм қилувчи аъзо бўлса керак. Қўриниб турибдики, амёбанинг ҳаёт кечириш имкониятлари — унинг овқат қидириб топиш ва ўз ҳаётини сақлаб қолиш қобилияти ўта чеклангандир. Юксак тараққий этган хайвонларда аъзоларнинг ихтисослашуви озиқани фарклаш, хавф-хатарни жуда тез ва аник, сезиш имконини беради. Ихтисослашувнинг яккаю-ягона функцияси сигналларни идрок этишдан иборат хужайраларпинг пайдо бўлишида ўз ифодасири тоиади. Бу хужайралар рецеторлар (ташки муҳитнинг таъсирини қабул қилувчи аппарат) деб аталмнш хужайралар гуруҳини ташкил этади. Бошқа хужайралар мушак тўкималари ишини ёки турли хил безларнинг шира чиқаришини ўз зиммасига олади. Бундай хужайралар эффекторлар дейилади. Аммо хает аъзолар ва функциялар ўртасида узлуксиз алоқа бўлишини. харакатларнинг теварак-атрофдаги нарсалардан ва организмнинг узидан бўладиган сигналлар оқими билан келишилган бўлишини тақозо этаётган бир пайтда ихтисослашув аъзолари ва функцияларни бир-биридан ажратади. Бунга организмнинг асосий «бошқарув пульти» — яхлит бир бутун нарса сифатида харакат қиладиган марказий нерв системаси воситасида эришилади.
Нерв системаси тузилишининг умумий плани барча умуртқалиларда бир хилдир. Унинг асосий элементлари нерв ҳужайралари ёки нейронлар бўлиб, уларнинг вазифаси қўзғатишдан иборатдир. Нейрон хужайра таначасидан. ва таначанинг шохлаб кетган ўсимталари — қўзғатишни қабул қилувчи дендритлардан ва қўзғатишни бошқа нейронларга ўтказадиган толалар—аксондан таркиб топади. Аксоннинг дендритлар билан ёки бошқа нейронларнинг хужайра танаси билан боғланадиган нукта синапс деб аталади. Шу нуқтада нейронлар ўртасида функционал боғланиш юз беради. Нерв системасидаги янги боғланишларнинг хосил бўлиш механизмини тушунтириб беришда синапс хал қилувчи ахамиятга эга. Баъзи тўсиқларни енгиш осонроқ, бошқаларини эса қийинроқ, айрим ҳолларда иккала йўлдан бирини танлашга тўғри келади.
Нейронларнинг бир қисми қўзғалишни рецепторлардан марказий нерв системасига, бошқа қисми ундан эффекторларга ўтказадилар, лекин нейронларнинг аксарият кўпчилиги марказий нерв системасининг ўзида унинг турли жойлари ўртасида алоқа богланишига хизмат қилади. Марказий нерв системасининг ўзи эса икки қисмдан — бош мия ва орқа маядан ташкил топгандир.
Бош миянинг юқори қисми олти қават нейровлар (10 миллиардга якин) билан қопланган хамда пўстлоқ деб аталадиган катта ярим шарларни хосил қилади. Пўстлоқ — психик фаолиятнинг энг мухим (лекин яккаю –ягонаси эмас ) органидир. Ярим шарлардан пастроқда энса қисмида мияча жойлашган бўлиб , унинг функциялари ҳал. Унинг мушаклар ҳаракатини уйғунлаштиришда жиддий роль ўйнаши маълум. Катта ярим шарларга мия найчаси келиб тақалади. Найчанинг юқори қисми — таламус орқа миядан катта ярим шарларга борадиган барча нерв йўллари учун «оралиқ станцияси» вазифасини бажаради. Найчанинг пастки қисми — гипоталамус сув алмашинувини, овқатланиш эҳтиёжини ва организмнинг бошқа функцияларини бошқариб турадиган марказлардан таркиб топгандир.
Марказий нерв системасининг тилга олинган барча қисмлари мураккаб тузилишга эга бўлиб, уни ўрганиш ва таърифлаш билан анатомия ва гистология шуғулланади.
Ҳозирги замон фанида мавжуд тасаввурларга қараганда, орка мия ва мия найчаси рефлектор фаолиятининг асосан тугма (шартсиз рефлекслар) ҳисобланган шаклларни амалга оширади, катта ярим шарларнинг кобиғи эса ҳаёт кечириш жараёнида орттириладиган ва психика томонидан бошкариладиган хулқ-атвор шакллари органа ҳисобланади.
Тананинг ҳар бир сезувчи аъзоси (тери, кузнинг тур пардаси ва шу кабилар) ва ҳар бир ҳаракат аъзоси мияда ўзининг хусусий марказларига эгадир. Фақат рецепторларга ва эффекторларга эмас, балки периферияда рўй берадиган нарсаларнинг тасвирини йириклаштириб хабар қиладиган мия ҳужайраларига хам хос бўлган ихтисослашув хозирги замон жарроҳлик техникаси ва қобиқни электр ёрдамида қўзгатиш методи (унга жуда хам нафис электродларни киритиш йўли билан) оркали батафсил ўрганилган.
Шу хилдаги кўплаб тажрибалар хайвонларда ўтказилди. Одамга келганда шуни айтиш керакки, соғлом кишиларнинг миясида жаррохлик билан боғлиқ биронта хам эксперимент
ўтказилмайди, албатта. Фақат айрим операциялар чоғида нейрохирурғлар мияни электродлар ердамида текшириб кўриш имкониятига эга бўлишади. Мияда оғриқ нуқталар йўқлиги сабабли бундай тажриба чоғида беморда ҳеч қандай ёқимсиз сезги рўй бермайди. Айни чоғда у эс-хушини йўқотмаган ҳолда қўзғатиш жараёнида нималарни хис этганини врачга айтиб, бериши мумкин. Бу метод ёрдамида шу нарса аниқландики, бир хил нуқталарни қўзғатиш натижасида тортилиши, бошқаларида кўриш, эшитиш, тери сезгиларига таъсир қилиши кузатилади. Сезувчи ва ҳаракат нервларининг «охирги станциялари» мияда муайян бир тартибда жойлашганлиги, шу билан бирга организмнинг барча қисмлари ҳам мияда бир хилда ўрин эгалламаганлиги аниқланди.
Инсон катта ярим шарлар қобиғининг анчагина қисмини қўл бармоқлари, айниқса унинг одамдаги бошқа барча бармоқларга қарама-қарши қўйилган бош бармоқ фаолияти билан боғлиқ хужайралар, шунингдек нутқ органлари — лаб ва тил мушаклари функцияси билан боғлиқ хужайралар эгаллайди. Шундай қилиб, одамнинг катта ярим шари қобиғида меҳнатда ва муомалада асосий функцияни бажарадиган ҳаракат аъзолари анча куп жойлашгандир.
Мия катта ярим шарлари ишининг умумий қонунлари П. Павлов томонидан аниқлаб берилган. Павлов ўтказган классик тажрибаларда итларда олдинлари фақат тегишли шартсиз қўзғатувчи (масалан, овқат)нинг бевосита таъсири остида юз берадиган физиологии реакцияга (масалан, сўлак оқишига) олиб кела бошлайдиган жуда ҳам хилма-хил сигналлар берадиган шартли рефлекслар ҳосил қилинган эди. Лекин И. П. Павловнинг таълимотини шу схема билангина чеклаб қўйиш нотўғри бўлур эди. Реал вазиятда (лаборатория шароитида эмас) ҳайвонлар озиқа қачон оғзига тушишини кутиб турмайди, балки уни излашга уринади, ҳаракат қилади, ҳаракатининг самарадорлигини текширади, хуллас шароитга актив мувофиқлашади.
Ҳозирги пайтда мамлакатимизда ва чет элларда олиб борилаётган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, олий нерв фаолиятининг умумий қонуниятлари ҳайвонларнинг фаол хатти-ҳаракатида намоён бўлади.
Масалан, тугмачани чўқиганда дон тўкилган емакхонанинг эшиги очиладиган тажриба қутисига солиб қўйилган кабутар бир қанча вақт ўтмай бу вазифанинг уддасидан чиқа оладиган бўлиб қолади. Тугмача қуш учун шартли қўзғатувчи бўлиб қолади. Бу сигналга жавобан чўқиш ҳам И. П. Павловнинг тажрибаларидаги итнинг миясида қўнрироқ ёки нурга жавоб тариқасида сўлак безида ўзгариш юз бергани каби мажбурий зарурат билан содир бўлади.
Бош суяги қопқоғининг остига микроэлектродлар қўйиш йўли билан миядаги нерв тўқималарини бевосита қўзғатиш методи ердамида мия найчаларининг функцияларини ўрганишда эришилган ютуқлар кейинги йилларда психик фаолиятнинг физиологик механизмлари тўғрисидаги масалани янгича ёритишга олиб келди. Жумладан, мия найчаларининг қатор бўлмалари миянинг юқорида жойлашган бўлимлари учун энергия манбаи бўлиб хизмат қилиши аниқланди.
Мия найчаларини Электр ёрдамида қўзғатиш билан бир қаторда унда эксперимент ўтказувчининг аралашувисиз, беихтиёр равишда ҳосил бўладиган биотокларни ёзиб олиш методи ҳам қўлланилади. Бу тажрибалар миянинг электр активлиги бир хил эмаслигини кўрсатди. Биотоклар ёзувининг характерига қараб одамнинг психик холатидаги ўзгаришлар ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Мияда ҳосил бўладиган тўлцинлар турли частотадаги электромагнит тебранишларига ўхшайди. Уларнинг энг секинлари киши тинч-осойишта пайтида, кўзларини юмиб ўтирган, бетоқат бўлмасдан ва диққат-эътибори бўшашган ҳолатида кузатилади. Лекин бундай ҳолатда бўлган киши бирон-бир топшириқ (масалан, арифметикадан масала ечиш) берилса борми, унинг биотоклари дарҳол ўзгара бошлайди ва унда тўлқинлар тезлиги анча ошганлигини кўрсатадиган излар пайдо бўлади.
Мияда электроэнцефалограмма кўринишидаги кучайтиргич ердамида ёзиб олиш мумкин бўлган электр токлари пайдо бўлишининг кашф этилиши физиологлар ва врачлар учун ҳам, психологлар учун ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. Электро-энцефалограммалар миянинг фаоллиги қандай ўзгаришини кузатиш, бу ўзгаришларни психик жараёнлар билан таққослаш имконини беради. Биотоклар ёзуви гарчи мия ишининг мазмуни ҳақида эмас, балки фақат миянинг умумий биофизик ва биохимик фаоллиги ҳақида гувоҳлик берса ҳам, бу тадқиқотлар жуда муҳим аҳамият касб этади. Шубҳасиз, улар мия ва психика ҳақидаги фанга бундан кейин ҳам жуда куп янги ва қизиқарли нарсалар беради. Шунинг учун ҳам фаолиятнинг турли хил шароитларида, жумладан, космик фазога учиш каби мураккаб шароитларда бўлган одамнинг миясидаги биотоклар синчковлик билан ўрганилаётганлиги тасодифий ҳол эмас. Космонавт миясининг биотоклари ёзуви унинг марказий нерв системасида юз берадиган ўзгаришлар кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади. Биотоклар ёзувининг характерига қараб одамнинг уйқуси ва уйгоқлиги ҳақида, киши онгининг фаоллиги даражаси ҳақида хулоса чиқариш мумкин.
Одамдаги психик жараёнларнинг мияга оид механизмлари билан ҳайвонлар психикаси механизмлари ўртасида ўхшашлик куп. Барча сут эмизувчиларнинг нерв системаси ва иши бир хил характерга эгадир. Шунинг учун ҳайвонларнинг миясини ўрганиш фақат физиологияни эмас, балки психологияни ривожлантиришда ҳам фавқулодда муҳим аҳамият касб этади. Аммо шуни ҳам унутмаслик керакки, одам билан ҳайвоннинг психик фаолияти ўртасидаги тафовутлар фақат мицдор характерга эмас (бу етарлича аниқ-равшандир), балки сифат характерга хам эгадир. Бу тафовутлар киши организмининг бу-тун тузилиши ва функциясини тубдан ўзгартирган қудратли моддий омил — меҳнатнинг таъсири остида табиий йўл билан пайдо бўлгандир. Психиканинг органи — бош мия ҳам ўзгарди. Унинг ҳайволлар миясидан сифат жиҳатдан фарқи юксак билиш жараёнлари ва, аввало, тафаккур механизмларини ўрганиш пайтида яққол намоён бўлади. Бу жараёнлар сезги ва идрок жараёнлари сингари миянинг муайян қисмлари доирасида чекланиб қолмайди. Агар одамда қобиқнинг энса қисми шикастланган бўлса, унинг кўриш сезгиларини йўқотиши турган гап. Миянинг юксак билиш жараёнлари билан боғлиқ қисмлари шикастланиши бошқача характер касб этади. Бу ҳолда шикастланган қисмнинг функциясини бошқа бир қисм бажариши мумкин. Пластиклик, бир-бирининг ўрганиш босиги-аклий ва нутқ фаолиятининг асосини ташкил этувчи нерв тўқималарига хос хусусиятдир.
Одамнинг психик хаётида катта ярим шарлар қобиғи сиртининг ўттиз процентини эгаллайдиган пешана қисмлари алоҳида роль ўйнайди. Пешана қисмларининг (касаллик, яраланиш ва шу кабилар оқибатида) шикастланиши хулқ-атворнинг оддий формаларига эмас, балки юксак формаларига таъсир кўрсатади. Масалан, пешана қисмлари шикастланган беморлар кўриш, нутқ, ёзиш қобилиятларини сақлаб қолиб, арифметика масалаларини ечган ҳолда унинг шартларини таҳлил этишга уринмайдилар. Масалани ечиш планини тузганларида охирги саволни тушириб колдирадилар. Улар масаланинг ечимини унинг шарти билан солиштириб чиқмайдилар, ўз хатоларини сезмайдилар ва ҳоказо. Кўпгина клиник фактлар шуни кўрсатадики, миянинг пешана кисмлари шикастланиши ақлий қобилиятни сусайтириши билан бирга кишининг шахсияти доирасида, унинг характерида хам қатор бузилишларга сабабчи бўлади. Касалга чалинганига қадар хушмуомалалиги, вазминлиги билан ажралиб турган беморлар енгилтак, кизиққон, қўрс бўлиб қоладилар.
Психик функциялар муайян тарзда чап ва ўнг ярим шарлар ўртасида тақсимланган бўлиши аниқланди. Ҳар иккала ярим шарлар ахборотни образлар тарзида ҳам, сўзлар тарзида ҳам қабул қилиш ва қайта ишлаш қобилиятига эга, аммо чап ва ўнг ярим шарларда у ёки бу функцияларнинг турлича даражада ифодаланиши — бош миянинг функционал ассиметрияси ҳам юз беради. Чап ярим шарнинг функцияси ўқиш ва ҳисоблашдан, умуман кўпроқ белгиларга асосланган ахборот (сўзлар, белгилар, рақамлар ва шу кабилар)га таянишидан иборатдир. Чап ярим шар мантиқий тузилишлар имкониятини таъминлайдн, бусиз изчил аналитик тафаккур бўлиши мумкин эмас. Чап ярим шар фаолиятининг издай чиқиши, одатда нутқнинг бузилишига (сўзлаш қобилиятининг йўқолишига) олиб келади, нормал муомала имкониятини йўққа чиқаради, нерв тўқималари оғирроқ шихастланганда — фикрлаш фаолиятида жиддийроқ нуқсонлар содир бўлади. Ўнг ярим шар образи ахборотни ишга солиб, бўшлиқда мўлжал олиш, мусиқани идрок этилаётган ва тушунилаётган объектларга нисбатан ҳис-хаяжонли мунособатларда билишга имкон беради. Хар иккала ярим шар ўзаро боглик холда ишлайди. Функционал асимметрия факат одамга хосдир. У одамда чап ёки унг ярим шарнинг нисбатан купрок ишлашига олиб келаётган ва окибатда унинг индивидуал-психологик характеристикасига таъсир курсатадиган муомала жараёнида шаклланади.
Бош мия юксак таракий этган хайвонлар ва одам психикасини белгилайдиган даражада фаолият курсатадики орган ёки, тугрироги, организмларнинг мураккаб системасидир. Психиканинг мазмуни тирик мавжудод узаро муносабатда буладиган ташки одам билан белгиланади. Ташки олам киши мияси учун шунчаки оддий биологик мухит (хайвон мияси учун булгани каби) эмас, балки одамлар томонидан уларнинг ижтимоий тарихи давомида яратилган ходисалар ва нарсалар оламидир. Хар бир алохида одам хаётининг дастлабки кадамларидан бошланган психик ривожланишининг илдизлари тарихан таркиб топадиган маданиятнинг энг кадимий, энг чукур даврларига бориб такалади.