Умумий психология академик А. В. Петровский таҳрири остида

Ҳозирги замон психологиясининг тузилиши
Ҳозирги замон психологияси шаклланишнинг турли босқичларида бўлган ва амалиётнинг ҳар хил соҳалари билан боғлиқ илмий фанларнинг жуда ҳам кенг тармоқли системасини ташкил этади.
Психологиянинг куп сонли тармоқларини қай тарзда тас- нифлаш мумкин? Тасниф имкоииятларидан бири юқорида баён қилинган психиканинг фаолиятда ривожланиши принципида мужассамлашгандир. Ана шунга таянган ҳолда психология тармоқларини тасниф қилиш учун қуйидаги психологик жиҳатлар асос қилиб олиниши мумкин: 1) конкрет фаолият, 2) ривожланиш, 3) одамнинг (ривожланиш ва фаолият кўрсатувчи объект сифатида) жамиятга (кишининг фаолияти ва ривожланиши рўй берадиган муҳитга) нисбатан муносабатлари.
Агар тасниф учун биринчи асос қабул қилинадиған бўлса, у ҳолда психологиянинг киши фаолиятининг турларига тааллуқли психологик проблемаларни ўрганадиган қатор соҳаларини алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин.
Меҳнат психологияси киши меҳнат фаолиятининг психологик хусусиятларини, меҳнатни илмий асосда ташкил этиш (МИТ) нинг психологик жиҳатларини ўрганади. Кишининг касбкорлик хусусиятларини, меҳнат малакалари ривожланишининг қонуниятларини тадқиқ қилиш, ишлаб чиқаришдаги вазиятнинг, асбоб-ускуналар ва станокларнинг, сигнализация воситаларининг конструкциялари ва жойлаштирилиши ҳамда шу кабиларнинг меҳнат аҳлига таъсирини аниқлаш меҳнат психологиясининг вазифалари жумласига киради. Меҳнат психологияси қатор бўлимларга эга бўлиб, бу бўлимлар гарчи бир-бири билан ва психологиянинг бошқа соҳалари билан маҳкам боғланган бўлса ҳам, айни чоғда мустақил ҳисобланади. Жумладан, асосан автоматлаштирилган бошқарув системалари операторининг фаолиятини ўрганадиган, одам билан машина ўртасида вази-фаларни тақсимлаш ва мувофиқлаштириш ҳамда шу каби бошқа проблемаларни ҳал этадиган инженерлик психологияси; кишининг учишни ўрганиш ва учиш жараёнидаги фаолиятининг психологик қонуниятларини тадқиқ қиладиган авиация психологияси; вазнсизлик ва бўшлиқда аниқ мўлжал ола билмаслик шароитида, организмга жуда куп ортиқча таъсиротлар юкланган пайтда рўй берадиган нерв-психик зўриқиши билан боғлиқ бўлган алоҳида ҳолатлар туғилганда киши фаолиятининг психологик хусусиятларини тадқиқ қиладиган космик психология ва шу кабилар.
Педагогик психология кишига таълим ва тарбия беришнинг психологик қонуниятларини ўрганишни ўз предмети деб билади. У ўқувчиларда тафаккурнинг шаклланишини тадқиқ қилади, ақлий фаолият усуллари ва кўникмаларини ўзлаштириш жараёнини бошқариш масалаларини ўрганади, ўқитиш жараёнининг муваффақиятлилигига, педагог билан ўқувчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларга ва ўқувчилар коллективидаги муносабатларга таъсир қилувчи психологик омилларни, ўқувчилардаги индивидуал-психологик фарқларни, психик ривожланишида орқада қолувчи болалар билан олиб бориладиган таълим-тарбия ишларининг ўзига хос хусусиятларини, катта ёшдагиларни ўқитиш жараёнида улар билан ишлашнинг психологик хусусиятларини ва шу кабиларни аниқлайди. Таълим психологияси (дидактиканинг, хусусий методикаларнинг, программалаштирилган ўқитишнинг, ақлий ҳаракатларни шакллантиришнинг психологик асослари ва бошқалар), тарбия психологияси (коммунистик тарбиянинг психологик асослари, ўқувчилар коллективи психологияси, ахлоқ тузатиш-меҳнат педагогикасининг психологик асослари), ўцитувчи психологияси, ақли заиф болаларни ўқитиш ва тарбиялаш психологияси педагогик психологиянинг бўлимлари ёки тор соҳалари ҳисобланади.
Тиббиёт психологияси врач фаолиятининг ва бемор хулқ-атпорининг психологик жиҳатларини ўрганади. У психик ҳодисалар билан миядаги физиологик тузилишлар ўртасидаги нисбатни ўрганадиган нейтропсихологияга, доривор моддаларнинг кишининг психик фаолиятига таъсирини ўрганадиган психофармокологияга, беморни даволаш учун психик таъсир воситаларини ўрганувчи ва қўлланузчи психотерапияга, одамларнинг психик жиҳатдан саломатлигини таъминлаш чора-тадбирлари системасини ишлаб чиқиш билан шуғулланувчи психопрофилактика ва психогигиенага бўлинади.
Юридик психология ҳуқуқ системасининг амал қилиши билан боғлиқ психологик масалаларни ўрганади. У жиноий жараён иштирокчиларининг хулқ-атворининг психик хусусиятларини (гувоҳлик кўрсатмаларининг психологияси, айбланувчи хулқ-атворининг хусусиятлари, терговга қўйиладиган психологик талаблар ва шу кабиларни) тадқиқ қилувчи суд психологиясига; жиноятчининг хулқ-атвори, шахснинг шаклланишига доир психологик проблемалар, жиноятнинг мотивлари ва шу кабилар билан шуғулланувчи криминал психологияга; ахлоқ тузатиш-меҳнат колониясида қамалиб ётганларнинг психологиясини, ишонтириш ва мажбурлаш методлари билан тарбиялашнинг психологик проблемаларини ва шу каби масалаларнн ўрганадиган пенитенциар ёки ахлоқ тузатиш-меҳнат психологиясига бўлинади.
Ҳарбий психология кишининг ҳарбий ҳаракатлар шароитидаги хулқ-атворини, бошлиқлар ва ходимлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг психологик жиҳатларини, психологик пропаганда ва контрпропаганда методларини, ҳарбий техникани бошқаришнинг психологик муаммоларини ва шу каби бошқа масалаларни тадқиқ қилади.
Спорт психологияси спортчилар шахси ва фаолиятининг психологик хусусиятларини, уларни психологик жиҳатдан тайёрлашнинг шарт-шароитлари ва воситаларини, спортчининг машқий чиниққанлиги ва сафарбарликка тайёрлигининг психологик мезонларини, мусобақаларни ташкил этиш ва ўтказиш билан боғлиқ психологик омилларни ўрганади.
Савдо психологияси асосан капиталистик мамлакатларда кенг ривожланган бўлиб, тижорат таъсирининг психологик шарт-шароитларини, эҳтиёжнинг индивидуал, ёшга оид ва бошқа хусусиятларини, харидорларга хизмат кўрсатишнинг психологик омилларини аниқлайди, модалар психологияси ва бошқа масалаларни тадқиқ қилади.
Кейинги вақгларда илмий ижодиёт психологияси масалаларини (ижодкор шахснинг хусусиятлари, ижодий фаолликни рағбатлантирувчи омиллар, илмий кашфиёглар қилишда ички сезги ҳиссининг роли ва бошқалар) ўрганиш бошланди. Илмий ижодиёт психологиясининг ўзига хос бўлимини эвристика ташкил этадики, унинг вазифаси фақат ижодий (эвристик) фаолиятнинг қонуниятларини тадқиқ қилишдан эмас, балки эвристик жараёнларни бошқариш методларини ишлаб чиқишдан ҳам иборатдир.
Ва, ниҳоят, бадиий ижодиёт (адабиёт ва санъат соҳасида) ва эстетик идрок (шубҳасиз аҳамиятга эга бўлган, лекин ҳали жуда сует ўрганилган соҳа) психологияси ҳам мавжуд.
Агар психологиянинг шохобчаларини тасниф қилишда ривожланишнинг психологик жиҳатлари асос қилиб олинадиган бўлса, у ҳолда биз унинг ривожланиш принципи амал қиладиган қатор: соҳаларига дуч келамиз.
Ёш психологияси турли хилдаги психик жараёнларнинг онтогенезини ва ривожланаётган киши шахсининг психологик фазилатларини ўрганади. У болалар психологиясига, ўсмирлар психологиясига, ёшлик, психологиясига, катта ёшдаги одам психологиясига, геронтопсихологияга бўлинади. Ёш психологияси психик жараёнларнинг ёшга оид хусусиятларини, билимларни ўзлаштиришнинг ёшга боғлиқ имкониятларини, шахс камолотининг омиллари ва бошқа масалаларни тадқиқ қилади. Ёш психологияси ўрганадиган асосий масалалардан бири ўқитиш ва аклий жихатдан камол топтириш хамда уларнинг ўзаро боғликлиги проблемаси бўлиб, у психологлар томонидан кенг муҳокама қилиб келинаётир. Психологлар ақлий камолотнинг ишончли мезонларини қидириб топиш ва ўқитиш жараёнида ақлий ривожланиш самарадорлигига эришиш имконини берадиган шарт-шароитларни аниқлаш билан банддирлар.
Аномал (нотўгри) тараққиёт психологияси ёки «махсус психология» ривожланиш жараёнида психиканинг айниши, миядаги касалликнинг турли хилдаги кечиши жараёнида психиканинг тамомила издан чиқиши каби ҳолларни ўрганадиган патопсихологияга, психик ривожланишнинг миядаги туғма асоратлар билан боғлиқ патологияси тўғрисидаги фан бўлган олигофренопсихологияга, қулоқ эшитишининг бутунлай кар бўлиб қолишга қадар жиддий камчиликлари бўлган болани вояга етказиш психологияси бўлмиш сурдопсихологияга, яхши кўрмайдиганлар ва кўрлар ривожланиши психологияси —тифлопсихологияга бўлинади.
Қиёсий психология психологиянинг психик ҳаётнинг филогенетик шаклларини тадқиқ қиладиган сохасидир. Қиёсий психологияда ҳайвонлар ва одам психикаси қиёсланади, уларнинг характерлари, феъл-атворидаги мавжуд ўхшашлик ва фарқларнинг сабаблари аниқланади. Зоопсихология қиёсий психологиянинг бўлими бўлиб, у турли систематик гуруҳларга мансуб (турларга, туркумларга, оилаларга мансуб) ҳайвонлар психикасини, хатти-ҳаракатининг энг муҳим шакллари ва механизмларини ўрганади. Қиёсий психологиянинг классик объектлари (ўргимчак, чумоли, асалари, қушлар, итлар, отлар, маймунлар) сафига ҳозирги пайтда китсимонлар (дельфинлар) ҳам қўшилди. Ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатидаги туғма механизмлар биология ва психологиянинг нисбатан янги соҳаси — этологияниш махсус тадқиқот объекти ҳисобланади.
Агар психологиянинг шохобчаларини шахс билан жамият ўртасидаги муносабатларнинг психологик жиҳатлари нуқтаи назаридан тасниф қилинадиган бўлса, у ҳолда психология фанининг социал психология тушунчаси замирида бирлашадиган соҳаларининг яна бир қатори ажралиб чиқади.
Социал психология одамларнинг турли хилдаги уюшган ва уюшмаган ижтимоий гуруҳлардаги ўзаро биргаликдаги ҳаракати жараёнида вужудга келадиган психик ҳодисаларни ўрганади. Ҳозирги пайтда социал психология структурасига қуйидаги учта соҳага оид проблемалар киради.
Катта группаларда (макромуҳитда)ги социал-психологик ходисалар. Уларга оммавий коммуникация (радио, телевидение, матбуот ва бошқалар) проблемалари, оммавий коммуни¬кация воситаларининг одамларнинг турли хилдаги жамоаларига таъсир қилиш механизмлари ва самарадорлиги, моддаларнинг, миш-мишларнинг, умумий қабул қилинган дид, расм-русмлар, сохта фикрлар, ижтимоий кайфиятларнинг тарқалиш Қонуниятлари, синфлар ва миллатлар психологияси проблемалари, дин психологияси киради.
Кичик деб аталмиш гуруҳлардаги (микромуҳитдаги) социал-психологик ҳодисалар. Буларга тор доирадаги гуруҳлардаги психологик сиғишувчанлик, гуруҳлардаги шахслараро муносабат, гуруҳ вазияти, гуруҳда лидер ва етакчилар мавқеи, гурух турлари (ассоциация, корпорация, жамоалар) проблемалари расмий ва норасмий гуруҳларнинг нисбати, кичик гуруҳларнинг миқдорий чегараланганлиги, гуруҳлар жипслиги даражаси ва сабаблари, гуруҳда кишиларнинг бир-бирини тушуна билиши, гуруҳдаги қадриятлар ва шу каби кўпгина масалалар киради. Агар, масалан, оилани кичик гуруҳ сифатида назарда тутиладиган бўлса, у ҳолда муҳим муаммолар қаторига ота-оналар билан болалар ўртасидаги муносабатлар ривожи, катта ёшдагиларнинг обрў-эътиборини сақлаш муаммоси ва бошқалар киритилиши мумкин.
Киши шахсичичг социал-психологик жиҳатдан ўзлигини намоён қилиши (шахснинг социал психологияси). Инсон шах-си социал психологиянинг объекти ҳисобланади. Шу аснода катта ва кичик гуруҳларда шахснинг социал мақсадларга қанчалик мое келишини, ушбу гуруҳларнинг таъсирини қандай қабул қилишини, гуруҳларнинг қадриятли мўлжалларини қай тарзда ўзлаштиришини, шахснинг ўзига-ўзи берадиган бахо шахснинг ўзи кирадиган гуруҳга нисбатан баҳосига қанчалик боглиқлигини ва бошқа масалаларни тадқиқ қилади. Шахснинг социал психологияси муаммолари жумласига шахснинг бирор мақсад сари интилганлигини, унинг ўзига-ўзи берадиган баҳони, кайфияти ва ўзини ҳурмат қилишини, шахснинг бар-қарорлиги ва панд-насиҳатга кўнишини, жамоатчилик ва шахсиятпарастликка муносабатини ўрганиш билан, шахснинг дастурларини, уларнинг ўзгарувчанлиги суръатларини, шахснинг келажаги бор-йўқлигини ўрганиш билан боглиқ масалалар киради.
Социал психологиянинг юқорида айтиб ўтилган учта сохага оид муаммолари бир-бирига қарама-қарши ёки бири иккинчисидан кейин қўйилиши мумкин эмас. Улар шахс ва жамнятнинг бирлиги билан. шахснинг моҳиятини очиб берадиган муносабатлар мажмуаси билан белгиланадиган яхлит ҳолида тушунилади.
Юқорида айтилггнлардан кўриниб турибдики, табақаланиш ҳозирги замон психологиясига хос жараён бўлиб, у психологиянинг соҳалари анчагина шохобчаларга бўлиниб кетишига олиб келади. Бу шохобчаларпинг тадқиқот предмети— психиканинг фактлари, қонуниятлари ва механизмлари гарчи умумий бўлиб қолса ҳам, улар ҳар хил турдош фанлар (социология, техника, зоология, медицина ва бошқалар) га, табиийки, ўрталарида умумийликнинг кам бўлишига қарамай, яқинлашуви оқибатида психологиянинг бу шохобчалари кўпинча бир-биридан анча узоқлашган бўлади ва жиддий фарқ қилади. Психологиянинг табақаланиши яхлит тарзда бирлашишдек муқобил жараён билан тўлдирилади. Натижада, биринчидан, психологиянинг барча турдош фанлар (инженерлик психологияси орқали техника билан, педагогик психология орқали педагогика билан) туташуви юз беради, иккинчидан, психология фанининг ўзида ҳам илгари ўзаро боғланмаган соҳаларни бирлаштирадиган ички имкониятлар борлиги аниқланмоқда. Жумладан, совет психологиясида шахс бевосита меҳнат фаолиятида эмас, балки меҳнат коллективи орқали шаклланади деган нуқтаи назарнинг карор топаётганлигига асосан социал психологиянинг меҳнат психологияси билан яқинлашуви кутилаётир.