Umum va tib psix p65

Shaxs shakllanishi va rivojlanishiga t a ’sir etuvchi omillar.
Shaxs ijtimoiy, konkret-tarixiy sharoitlarda yashashi, ta’lim- 
tarbiya olishi tufayli tarkib topadi. Shaxs taraqqiyotining 
harakatlantiruvchi kuchi nimadan iborat? Bu masalani hal 
qilish yuzasidan psixologiya tarixida ikki oqim mavjud bo‘lib, 
ulardan birinchisi shaxs psixik taraqqiyotining biogenetik 
konsepsiyasi, ikkinchisi esa sotsiogenetik konsepsiyasidir.
Biogenetik konsepsiyaga ko‘ra, inson shaxsining taraqqiyoti 
biologik faktor, ya’ni nasliy faktor bilan belgilanadi. Bu 
konsepsiyaga ko‘ra, odam psixik faoliyatining shakllarigina 
emas, balki bu faoliyat mazmuni ham go‘yo tug‘ilishidan pesho- 
nasiga yozib qo‘yilgan emish, odamning psixik taraqqiyot 
bosqichlari va ularning yuzaga kelish tartiblari avvaldan belgila- 
nib qo‘yilgan emish. Biogenetiklar pedagoglardan bolada 
taqdir yo‘li bilan qanday shaxsiy sifatlar yuzaga kelishini 
bilib turishni, lekin ularning yuzaga kelishiga qarshilik qilmaslikni, 
aksincha, yordam berishni talab qiladilar.
Sotsiogenetik konsepsiya shaxsning taraqqiyotini uning 
atrofidagi ijtimoiy muhitga bog‘lab tushuntiradi. Ularning 
aytishicha, «odam ijtimoiy muhit nusxasidir». Sotsiogenetiklar 
ham biogenetiklar singari rivojlanayotgan odamning shaxsiy
85

---

faolligini inkor qiladilar. Odam faqat atrofidagi muhitga mosla- 
shadigan, passiv rol o‘ynaydigan mavjudot deb qaraydilar. 
Agar sotsiogenetik konsepsiyani to‘g‘ri deb bilsak, u holda nima 
sababdan ba’zi holda bir xil muhitda har xil odamlarning 
yetishib chiqishi tushunib bo‘lmaydigan masala bo‘lib qoladi.
Shaxs taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchlar muammosini 
hal qilishda dialektika ta’limotiga asoslanish lozim. Shaxsning 
faolligi odamning anglangan yoki anglanmagan motivlarining 
murakkab sistemasi orqali faoliyatga undovchi ehtiyojlar 
yig‘indisiga bog‘liqdir. Biroq ehtiyojlarni qondirish jarayoni 
ichki qarama-qarshiliklarga ega bo‘lgan jarayondir. Odatda, 
ehtiyojlar paydo bo‘lishi bilanoq qondirilmaydi. Ehtiyojlarni 
qondirish uchun moddiy vositalar, shaxsning faoliyatga 
ma’lum darajada tayyor bo‘lishi, bilimlar, ko‘nikmalar va shu 
kabilar zarurdir.
Odam tug‘ilganidan boshlab shaxslar qurshovida bo‘ladi va 
u o‘zining butun ruhiy imkoniyatlarini ana shu ijtimoiy muhitda 
namoyon qiladi. Agar insonning ontogenetik taraqqiyoti tarixiga 
nazar solinsa, bolaning tili chiqmasdan turib, u o‘ziga o‘xshash 
mavjudotlar davrasiga tushadi va o‘z hayoti taraqqiyotining 
keyingi bosqichlarida ijtimoiy muloqot barcha ko‘rinishlarining 
faol obyekti va subyektiga aylanishi muqarrar. Odam bolasining 
jamiyatga qo‘shilib yashashi psixologiyada ijtimoiylashuv yoki 
sotsializatsiya deb yuritiladi.