Umum va tib psix p65

TAFAKKUR VA AQLNING BUZILISHI
Turli ruhiy kasalliklarda tafakkur jarayonining kechishi, 
tasavvurlar va g‘oyalarning qo‘shilishi, tafakkur mazmuni- 
ning buzilishi ko‘riladi. Masalan, ruhiy jarayonlarning qo‘z- 
g‘alishi yoki tormozlanishi bilan kechadigan kasalliklarda, 
odatda, tasavvurlar kechishining tezlashishi yoki sekinlashishi 
ko‘riladi. Aksari maniakal holatlarda uchraydigan g‘oyalar 
xarakterli misoldir. Bunda assotsiatsiyali bog‘lanishlar darrov 
hosil bo‘ladi, juda boy fikrlar, obrazlar paydo bo‘ladi.
Nutq shunga ko‘ra, tez va tartibsiz bo‘ladi. Bemor bir fikrni 
tugatmay ikkinchi, uchinchisiga o‘tadi va hokazo. Shu narsa
58

---

qiziqarliki, nutqning uzuq-yuluq va m a’lum darajada pala- 
partish bo‘lishiga qaramay, atrof-borliqdagi konkret obyekt- 
lar ustida fikr yuritish yo‘qolmaydi.
Tasavvurlar kechish sur’atining sekinlashishi sirkulator 
psixozning depressiv bosqichlarida uchraydi. Bunday holga 
tushgan bemorlar eng oddiy aqliy yumushlarni ham bazo‘r 
bajaradilar, ular o ‘z taijimayi hollarini aytib berishga qiynala- 
dilar, chunki bir tasavvur ortidan ikkinchi tasavvurning kelishi 
qiyin bo‘ladi. Turli xildagi tafakkur buzilishlaridan dastlab, 
masalan, shizofreniyada uchraydigan quruq mahmadonalikni, 
go‘yo donishmandlikni aytib o‘tish kerak. Bu shundan iboratki, 
bemor mutlaqo mazmunsiz va «tuzsiz» muhokamalarni to‘g‘ri, 
biroq, oxiri tugamaydigan dabdabali so‘z libosiga o‘raydi.
Tafakkur buzilishlariga yana epilepsiya bilan og‘rigan 
shaxslarga xos bo‘lgan fikrlashdagi ortiqcha tafsilotlar kiradi. 
Bunda bosh miya po‘stlog‘idagi asosiy fiziologik jarayonning 
kechishidagi inertlik va differensiatsiyaning buzilishi yaqqol 
yuzaga chiqadi. Tafakkurning bog‘lanmasligi tafakkur uzili- 
shiga tashqi jihatdan o ‘xshash bo‘lib, bunda bemor qisman 
qabul qilib, umumlashtirilgan mantiqiy xulosa chiqarish qobi- 
liyatini yo‘qotadi. Masalan, bemor soatga qarab, soat va 
daqiqa strelka (mil)larining qayerda turganini to ‘g‘ri aytib 
beradi, biroq soat necha bo‘lganini aytib bera olmaydi.
Perseveratsiya
— bir marta aytilgan fikrni bir xil tarzda 
tashqi ta’sirotlarga yoki hech qanday sababsiz, bir xil tarzda 
takrorlanishidir. Perseveratsiyalar bosh miyaning qattiq organik 
zararlanishida ko‘riladigan tafakkur buzilishiga kiradi. Masalan, 
bemordan: «Ismingiz nima?» deb so‘ralganda u: «To‘lqin 
Imomovich Normurodov», deb javob beradi. Yana savol: 
«Qayerda tug‘ilgansiz?» Javob: «To‘lqin Imomovich Normuro­
dov». Savol: «Yoshingiz nechada?» Javob: «To‘lqin Imomovich 
Normurodov» va h.k. Miyadan ketmaydigan g‘oyalar shunday 
fikrlardirki, kishi, garchi, ulardan qutulishni istasa ham qutula 
olmaydi. Masalan, dazmolning tokka ulanganligi haqidagi fikr 
sog‘lom odamda ham paydo bo‘lishi mumkin, lekin bu fikr 
dazmolni tokdan sug‘urilganligini eslasa yoki bunga ishonch 
hosil qilsa yo‘qoladi. Miyadan ketmaydigan fikr esa, sog‘lom
59

---

kishilardagi shubhalanishdan farqli o‘laroq, kishi bu fikrning 
asossizligiga ishonch hosil qilganda ham yo‘qolmaydi.