Ulıwma orta bilim beriw mektepleriniń 7-klası ushın sabaqlıq

6. Jámlew almasıǵı 
(barlıǵı, hámme, bári, jámi, pútkil hám t.b.)
!
!
!

---

28
Tapsırma 3.5. 
Tómendegi gáplerde almasıqtıń qaysı túri bar ekenligin 
anıqlań. Kesteni qátesiz toltırıń. 
1
Sizler jazǵı demalıstı qalay ótkerdińiz?
betlik, soraw 
1. Siz óz úyińizde ata-anańızdıń qaysı jumıslarına járdemlesesiz?
2. Hámme álleqanday táshwish penen áwere.
3. Eger siz awılda tursańız, onıń kórinisin hár tárepleme súwretlep bere alasız.
4. Ol hesh isi erikken adamǵa uqsamaydı.
5. Ol barlıq kitapların búgin tapsırdı.
6. Men usı tarawǵa pútkil ómirimdi baǵıshlaǵanman. 
7. Bazı birewler niyet etip, sol suwdan quyıp alıp atır. 
Házirgi waqıtta tek Qaraqalpaqstanda ǵana emes, pútkil dúnya júzinde 
Aral mashqalası global mashqala esaplanadı. Onıń bunday kriziske ushırawı 
qálegen dóretiwshini tásirlendirmey qoymaydı. Mine, usı jaǵdaydan kelip shıǵıp, 
bul mashqala átirapında kóplegen kórkem dóretpeler dóretilmekte. Olarda 
dóretiwshiniń shaǵımları, ármanları, tolǵanısları, tilekleri berilgen. 
Tapsırma 3.6. 
Tómendegi berilgen poeziyalıq qatarlardı oqıń. Onda 
dóretiwshiniń qanday sezimleri berilgenligin aytıp beriń. Qosıqta 
qollanılǵan almasıq túrlerin aytıń. 
Qay jeriń awırsa – sol jeriń janıń,
Hár músheń jaralǵan kerekli bolıp...
Júregim shanshıwlap atpay hár tańım,
Men tınısh dem aldım emletip bolıp...
Taǵı tınıshsızban...
Karta aldında...
Meni tolǵandırǵan kógis boyawlar.
Úlkemniń júregi sherli Araldı,
Kim bar jolın tawıp qutqarıp qalar?
(J.Óteniyazov)
7. Belgisizlik almasıǵı 
(állekim, állene, álle nárse, bazıbir, geybir 
hám t.b.)
8. Bolımsızlıq almasıǵı 
(heshkim, hesh nárse, heshbir, heshteme 
hám t.b.) 
!
!
!

---

29
Biz aspan deneleri haqqında maǵlıwmatlarǵa iyemiz be? Demek, tanısamız. 
Juldızlar úlken shoq túrindegi shar 
bolıp, olardıń ishinde tap atom stanciyası 
qazanında bolǵanı sıyaqlı yadro reakciyası 
júz beredi. Sonda júdá úlken muǵdarda 
ıssılıq hám jaqtılıq ajıralıp shıǵadı. Juldızlar 
bizden júdá alısta jaylasqan, sonıń ushın 
olar bizlerge Quyash sıyaqlı jaqtılı sheńber 
sıpatında emes, al kishkene ǵana nur 
taratıwshı noqat bolıp kórinedi.
Quyash neden «jasalǵan»? Bizge eń 
jaqın juldız – bul Quyash. Jer aspanında ol 
jaqtılı sarı sheńber bolıp kórinedi. Quyash 
sebepli planetamızda ómir bar. Onıń 
energiyası, yaǵnıy nurı hám ıssılıǵısız ósimlik 
te, haywan da, adam da jasay almaǵan bolar 
edi.
Eger táreziniń bir tárepine Quyashtı 
qoyıw múmkin bolǵanda, ekinshi tárepine Jer 
sıyaqlı keletuǵın 333 mıń planetanı qoyıwǵa tuwra keler edi. Quyashtıń massası 
Quyash sistemasındaǵı barlıq planetalardıń ulıwmalıq massasınan 750 ese awır. 
Sonıń ushın da Quyash óziniń barlıq joldaslarınan anaǵurlım dárejede úlken hám 
awır. Quyash óz joldasların tartılıw kúshi menen uslap turadı. 
Quyash tajın Quyash tutılıwı waqtında 
kóriwge boladı. Quyash penen Jer ortasına Ay 
kelip qalǵanda Quyash tutıladı. Aydıń jónelisi 
Quyashtıń jónelisin tosadı. Ay Jerge saya 
saladı. Tajdıń forması Quyashtıń belsendiligine 
baylanıslı: geyde taj tozǵıǵan shashqa uqsaydı, 
geyde ápsanalardaǵı sulıw qustıń qanatlarına 
uqsap kórinedi.
Polyus juldızı Kishi Ursa juldızlar toparı ishinde jaylasqan. Biziń aspanımızda 
jıl dawamında
anıq kórinip turatuǵın juldız bolıp esaplanadı. Kishi Ursa Polaristi