«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Ayrıqsha jag`daylardın` kriteriyaları ( belgileri) 12.1-keste

№	Kriteriya tu`ri	Parametr nomeri	Kriteriyalardın` sıpatlaması
1	2.	3.	4.
1.	Waqtınsha	1. 2.	Tosattan sırtqı kelip shıg`ıwının` ku`tilmegenligi. Waqıyanın` tez rauajlanıwı. (Arıqsha jag`daydın` kelip shıg`ıw waqtınan).
2.	Sotsial -ekologiyalıq	3. 4. 5.	Adamlar qurban bolıwı, adam ha`m haywanlarda, epidemiya, mutagenez, teratogenez. Epizootiya, mallardı massalıq qırılıwı. Ta`biyg`ıy resurslardan, awıl xojalıg`ındag`ı jer-suwlardı ha`m eginlerin islep shıg`arıwdan bir qanshasın shıg`arıp taslaw.
3.	Sotsial -ruwxıy	6. 7.	Stress jag`dayları (qorqıw, awır ruwxıy keypiyat, psixosomotikalıq ko`rinisleri, fobiyalıq, sarasıma ha`m basqalar). Krizisten keyingi da`wirde adamlardın` ruwxıy turaqlılıg`ının` buzılıwı.
4.	Sotsial -ekonmikalıq	8. 9. 10.	Ja`njelli, partlap ketiwden qa`wipli. İshki siyasiy qızg`ınlasıwdın` ku`sheywi, ishki siyasiy rezonanstın` payda bolıwı. Halıq aralıq qızg`ınlıqtın` ku`sheyiwi, Halıq aralıq rezonanstın` payda bolıwı.
5.	Ekonomika-lıq (texnika-ekonomikalıq penen birge)	11. 12 . 13. 14.	Pul ha`m tábiyǵıy salıstırıwda úlken ekonomikalıq zıyan. Pútin injenerlik sistemalarının` ha`m imartlarının` isten shıg`ıwı. Tiklewge hám kompensatsiyag`a, arnawlı fondlardı du`ziwge (straxovka qılıwshı ha`m basqalar) u`lken materiallıq qarjılar. U`lken mug`darda ha`r qıylı texnikalardan, sol qatarda sıpatlı jan`alarınan paydalanıwdın` za`ru`rligi bunday ag`daylardın` aldın alıw ha`m onın` aqıbetlerin joq etiw.
6.	Basqarıw- sho`lkemles-tiriw	15. 16. 17.	Jag`daydın` anıq emesligi, qarar qabıl qılıwdın` quramalılıg`ı, ha`diyselerdin` bolıp o`tiwnen xabardar bolıw. Tez ta`sirleniwdin` sha`rtligi (qarar qabıl qılıwda). U`lken mug`darda ha`r kıylı sho`lkem ha`m qanige- lerdi qatnastırıw sha`rtligi. Ken` masshtabta evakuatsiya ha`m qutqarıw islerin, sonın` ishinde medetsinalıq tez ja`rdemin qosqan halda alıp borıwlıg`ının` sha`rtligi.
7.	O`zine ta`n (multi-plikatlı)	18.	Aqıbetlerinin` ko`pligi ha`m ha`r qıylılıg`ı, olardın` shınjırlıq qa`siyeti (mısalı, partlaw na`tiyjesinde imarattın` uayran bolıwı, o`rttin` payda bolıwı, o`rt kelip shıg`ıw na`tiyjesinde kommunikatsiyalardın` isten shıg`ıwı; olarg`a tiyisli ilimiy-texnikalıq da`stu`rlerdi ha`m basqaların rauajlandırıwda shalashılıq yamasa tolıq bas keshiwshilik).

Tarqalıw masshtabına qarap, ayrıqsha jag`daylar: Lokal (ob`ektti), jergilikli, regional, milliy ha`m globallarg`a bo`listirledi.

Lokal – ayrıqsha jag`daylar xalıq xojalıg`ının` ayrım ob`ektlerinde (ka`rxanalarda, sanaat tazalaw imaratlarında, skladlarda ha`m basqalar) payda boladı. Ayrıqsha jag`daydın` aqıbetleri usı ob`ektlerde o`zlerinin` ku`shleri ha`m o`z resursları esabınan joq etiledi.

Jergilikli – ayrıqsha jag`daylar, adamlar jasaytug`ın punktlerde, qalalarda bir yamasa bir neshe rayonlarda, sonday-aq, oblast shegarasında sa`dir bolg`anları kiredi. Olardın` aqıbetlerin joq etiwde oblast resursları iske salınadı.

Regional – ayrıqsha jag`daylar bir neshe oblastlar territoriyasında yamasa ekonomikalıq rayonların iyeleydi.

Milliy - bul bir qansha ekonomikalıq rayonlardın` territoriyaların o`z ishine aladı, biraq ma`mleketten sırtqa o`tip ketpeydi.

Global – ayrıqsha jag`daylar basqa ma`mleketlergede tarqaladı. Bulardın` aqıbetleri ma`mleket yamasa xalıq aralıq birlespelerdin` esabınan joq etiledi.

Bxopalda (Xindistan) ha`m Chernobilde (Ukraina) bolg`an texnogen katastrofalar texnika–ekonomikalıq tu`rine qaray otırıp lokal ayrıqsha jag`dayg`a, ekonomika boyınsha – milliyge, sotsiallıq-siyasiy boyınsha xalıq aralıq rezonanstı itbarg`a alg`an halda, ha`mde sotsial-ekonomikalıg`ı boyınsha – global ayrıqsha jag`dayg`a kirgiziwge boladı.

Kestede keltirilgen basqa «texnogen katastrofalar» hazirgi a`debiyatlarda ko`binshe ekologiyalıq dep aytıladı.