«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Valieva O - QMU, «Ekologiya hám topiraqtaniw» kafedrası assistenti

Abdikarimova M - QMU,

«Ekologiya hám topiraqtaniw» kafedrası stajiyor-oqitiwshi

Pikir bildiriwshiler:
Allamuratov SH. – NMPI «Biologiya» kafedrasi dotsenti, b.i.k.;

Juginisov. T. – QMU «Ekologiya hám topiraqtaniw» kafedrası dotsenti

Biologiya fakulteti dekani:

2021-jil «____» _____________________________ Ametov Ya.I

imza

Ekologiya hám topiraqtaniw kafedra basliǵi:

2021-jil «____» _________________________________ Allamuratov M.O

imza

ÓMIR QÁWIPSIZLIGI

páninen

LEKCİYA

KIRISIW.
Ǵárezsizlik sharapatı menen insan mápi, onıń qádir-qimbati hám den -sawliǵına aqriqsha itibar berilip atır. Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen berli Prezidentimiz alıp barip atırǵan siyasat, huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıw jolındaǵı umtılıw-háreketleri sebepli mámleketimiz xalqınıń turmıs tárizi, materiallıq hám ruwxıy turmıs dárejesi kúnnen kúnge rawajlanip barmaqta..

Xalqımız jańa mıń jıllıqtıń dáslepki jıllırina qádem qoydı. Bul bolsa bárinen burın jańasha pikirlew, jańasha jasaw sharayatına ótiw bolıp esaplanadı. Usı sharayatta “insan -tábiyaat -jámiyet” ortasındaǵı teń salmaqlılıqtı saqlaw tek nızam ústinligi hám keń kólemli izertlewler tiykarında ámelge asırıwı múmkin.

«Jámiyet puqaralardıń huqiqlari hám erkinliklerin qorǵawdı támiyinlengen de ǵana, ol anıq puqaralıq jámiyetke aylanadı. Insan óz huqıqların anıq hám ayqın biliwi, olardan paydalana alıwı, óz huqıqı hám erkinliklerin qorǵay alıwı kerek. Onıń ushın dáslep mámleketimiz xalqınıń huqıqıy mádeniyatın asırıw zárúr boladı»

Barlıq puqaralardıń huqıqıy normalarǵa ámel etiwi, nızam talapların orınlawı, nızamǵa boysiniwi, demokratiyalıq puqaralıq jámiyette huqıqıy mádeniyat joqarı dárejesin kórsetedi.

Biz óz haq -huqıqların teńeytuǵın, kúshi hám múmkinshiliklerine tayanatuǵin , átirapında júz berip atırǵan waqıya-qubılıslarǵa ózbetinshe múnásebet menen qaraytuǵin, usı waqıtta jeke máplerin mámleket hám xalıq mápleri menen uyqas halda kóretuǵın erkin, hár tárepten bárkámal insanlardı tárbiyalawımız zárúr. Eń áhmiyetlisi, barlıq rawajlanǵan huqıqıy demokratiyalıq mámleketlikler qatarı nızam tiykarında jasawdı úyreniwimiz zárúr. Solay eken insan miynetin nızamlar sheńberinde qorǵawdı úyreniw hár bir insannıń turmısda ózbetinshe óz ornın iyelewinde bekkem tiykar bolip xızmet etedi.

Soniń nátiyjesinde de miynetti qorǵaw tómendegishe táriyiplenedi: bul tiyisli nızam hám basqa normativ hújjetler tiykarında ámel etiwshi, insannıń miynet protessindegi qawipsizligi, den sawliǵı hám jumıs qábileti saqlanıwın támiyinlewge qaratılǵan sotsiallıq-ekonomikalıq, shólkemlestirilgen, texnikalıq, sanitariya -gigiena hám emlew-profilaktika ilájları hám de quralları sistemasınan ibarat.

Insaniyat óz tariyxıy rawajlanıwı dawamında insaniylıq jámiyetiniń túrli basqıshların basıp ótti. Solardan hár qaysı basqarıw printsipıdaǵı miynet sharayatın analiz etetuǵın bolsaq, olardıń barlıǵında da insanlar ushın miynet sharayatında júzege keletuǵın kóplegen mashqalalardi sanap ótiwimiz múmkin. Mısalı, jumısshı kúshi menen islep shıǵarıw qurallarınıń ayrıqshalıq tárepinen bir-birine tuwrı kelmegenligi sebepli bir basqarıw prinsipınen ekinshisine ótip kelindi. Bunday basqarıw prinsiplerdıń rawajlanıwı, bir-birine ótiwi júdá quramalı keshkenliginen tariyx gúwalıq beredi.

Hár bir jámiyette kóplegen ilimpazlar, mámleket ǵayratkerleri óz dáwirine uyqas túrde miynet qáwipsizligine tiyisli dóretpeler, kitaplar dóretken. Buǵan baylanıslı ullı watanlaslarımız bolǵan Forobiy, Al-Beruniy, Ibn-Sino, Ámir Temur, Uluǵbek, Navaiy, Bobur sıyaqlı qatar alimlardi usılar qatarında sanap ótiwimiz múmkin.

Pán hám texnika rawajlanıwı menen miynetke bolǵan múnasebette ózgerdi. Olar túrlishe taypalarǵa bólınedı. Dúnya mámleketleriniń hár birinde miynet qáwipsizligine tiyisli nızam hám hújjetler ózine uqsas túrde islep shıǵıldı. Respublikamizniń Konstituttsiyasinda da usı másele puqta islep shıǵılǵan jáne onıń haqıyqıy kórinisi tómendegishe qabıl etilgen nızamlarda óz ańlatpasın tapqan :

-1992-jıl 13-yanvarda qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń «Xalıqtı jumıs menen támiyinlew tuwrısında»gi;

- 1992 jıl 2 iyulda qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń «Kásiplik awqamları, olar iskerliginiń huqıq hám kepillikleri tuwrısındaǵı»;

- 1993 jıl 6 mayda bolsa Ózbekstan Respublikasınıń «Miynetti qorǵaw tuwrısındaǵı» nızamı qabıl etilgen. Ondaǵı baplarda tiykarınan Ózbekstan Respublikasında barlıq tarawlarda islep atirǵan xızmetkerlerge jaqsı miynet sharayatın jaratıw maqsetinde qáwipsiz miynet etiw haqqinda barlıq normativ hújjetler kórsetilgen . Usı nızamda miynetti qorǵawǵa tiyisli tómendegi huqıqıy normalar óz ańlatpasın tapqan :

a) qáwipsiz miynet etiwdi támiyinlew:

- miynet qáwipsizliginiń normaların támiyinlew;

-kárxanalarda miynettiń salamatlıq hám qáwipsizlik sharayatların támiyinlew;

b) isleytuǵınlardıń miynetti qorǵawǵa tiyisli huqıqların ámelge asıriw daǵi kepillikler;

v) miynetti qorǵaw tuwrısındaǵı nızamlar hám basqa normativ hújjetlerdi buzǵanliq ushın juwapkershilik.

1994 jıl 1- dekabrinde Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq Kodeksi qabıllandı.

1995 jıl 21-dekabrinde «Ózbekstan Respublikasınıń Miynet Kodeksi» qabıllandı. Ol jaǵdayda tómendegi aktual temalar nızamnıń túrli statyalarında óz sáwleleniwin tapqan :

- miynetke tiyisli múnasebetlerdi tártipke saliw ushin normativ hújjetler;

- miynet haqqindaǵı nızam hújjetleri;

- miynet huqıqları ;

- miynetke tiyisli múnásebetlerdiń súb́ektleri;

- xızmetkerler hám jumıs beretuǵınlardıń kárxanalar daǵı wákilleri;

- jámáát shártnamaları hám kelisimleri;

- miynet shártnaması ;

- jumıs waqıtı ;

- dem alıw waqıtı ;

- miynetke aqsha tólew;

- kepillikli tólewler hám kompensatsiya tólewleri;

- miynet ıntızamı ;

- miynet shártnaması tárepleriniń materiallıq juwapkerligi;

- miynetti qorǵaw.

Usı maǵlıwmatlar sociallıq - gumanitar fakuĺtetlardiń bakalavr dárejesin alıwshı studentlerdiń keleshektegi turmıslıq iskerliginde úlken orın tutadı. Insan ózi jasap turǵan jámiyeti rawajlandiriwda hám islep shıǵarıwdı basqarıwda tiykarǵı kúsh ekenligin esapqa alıp, onıń qáwipsizligi hám den sawliǵin saqlaw, sociallıq rawajlanıw jolındaǵı zárúrli faktor esaplanadı. Soniń ushın da barlıq tarawlarda iskerlik kórsetip atırǵan xızmetkerler óz miynet xızmetleri processinde jaraqatlanıw hám de kásip kesellikleriniń kelip shıǵıw sebeplerin biliw, sonıń menen birge jumıs iskerliginde insan ushın sharshaw, talıǵ hám keselleniw deregi bolmaydan, quwanısh hám zawıq beretuǵın iskerlik bolıwın támiyinlewge háreket qılıw zárúr.

Oqımıslı adamlar esaplanǵan tarawdıń xızmetkerleriniń jumıs processi bir tárepden qaraǵanda zıyansiz sıyaqlı kórinsede, bul tarawdıń xızmetkerleriniń de jumıs sharayatında ádewir sheshilmeytuǵin máseleler ámeldegi hám olardıń aldın alıw maqsetinde miynet sharayatın jaqsılaw, kásip keselliklerin pútkilley joytıw ilájların ámelge asırıw kerek, miynet qılıw tek jasaw quralı bolıp qalmastan, bálki turmıs talabı bolıp qalıwı zárúr.

Ózbekstan Respublikasında miynetti qorǵawdıń huqıqıy, texnikalıq hám sanitar-gigienik qaǵıydaları menen belgilep qoyılǵan nızamlar qabıl etilgen. Bunı biz Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń tómendegi statyalarında kóriwimiz múmkin.

«Ózbekstan Respublikasında barlıq puqaralar birdey huqıq hám erkinliklerge iye bolıp, jinsi, irqi, milleti, tili, dini, sociallıq kelip shıǵıwı, shaxsı jáne social poziciyasina qaramastan, nızam aldında teńdey» (18-statya ).

«Hár bir shaxs miynet qılıw, erkin kásip tańlaw, ádalatlı miynet sharayatında islew hám nızamda kórsetilgen tártipte jumıssızlıqtan qorǵawlanıw huqıqına iye esaplanadı» (37- statya).

«Jallanip islep atirǵan barlıq puqaralar dem alıw huqıqına iye esaplanadı. Jumıs waqıtı hám haqi tólenetuǵın miynet demalısınıń múddeti nızam menen belgilenedi» (38- statya ).

«Hár kim qartayǵanda, miynetke jaramliliǵin joǵalqanda, sonıń menen birge baǵiwshisinan ayrilǵanda hám nızamda názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda sociallıq támiyinlew alıw huqıqına ega».

«Pensiyalar, sociallıq járdem basqa túrleriniń muǵdarı rásmiy belgilep qoyılǵan tirishilik ushın zárúr eń kem muǵdardan az bolıwı múmkin emes» (39 - statya ).

«Hár bir insan maman medicinalıq xızmetten paydalanıw huqıqına ega» (40 - statya).

Miynetti qorǵaw ilimi bir qansha pánler shegarasında payda boldı. Bunda óndiristegi hámme processler esapqa alınadı. Atap aytqanda - islep shıǵarıw ortalıǵı hám sharayatı, insan menen islep shıǵarıw quralları ortasındaǵı baylanıslar, texnologiyalıq processtiń barıwı, miynet etiw, islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám basqalar bolıp tabıladı.

Miynetti qorǵaw ilimi tómendegi pánler menen ajıralmas baylanısqan :

1. Sociallıq huqıqtanıw hám ekonomika pánleri - bunda miynet etiw huqıqı, jámiyetlik, miynetti ilimiy shólkemlestiriw, ekonomika, sanaattı shólkemlestiriw hám de joybarlaw hám basqa máseleler.

2. Medicina pánleri - bunda miynet etiw gigienası, sanaat sanitariyası, óndiriste záhárleniw, miynet etiw fiziologiyasi, miynet etiw psixologiyasi hám basqa máseleler.

3. Texnika pánleri - bunda pánleri, órtge qarsı gúresiw texnikası, injenerlik psixologiyasi, ergonomika, sanaat hám basqa máseleler kóriledi.