Ҳудудий маркази тасвирий санъат ва чизмачилик фанини ўҚитиш методикаси

ФОЙДАЛАНГАН АДАБИЁТЛАР

1. 
   Р.Хасанов‖Мактабда тасвирий санъатни ўқитиш методикаси‖ЎзР ФА ―Фан‖ нашриѐти.2004 йил.
   
2. 
   Р.Хасанов. ―Тасвирий санъат асослари‖ 2009 йил.
   
3. 
   Р.Хасанов.‖Тасвирий санъатдан синфдан ташқари ишлар‖. ―Ишонч нашр савдо‖МЧЖ нашриѐти. 2017 йил.
   
4. 
   Р.Халилов, Рисунок, Издательство «Наврўз» 2013,
   
5. 
   Б.Барбер ― Full ourse of the drawing‖, Barselona-2014
   
6. 
   Қ.Мираҳмедов. 6-синф тасвирий санъат дарслиги. Ғ.Ғулом-2017 йил.
   

4. Мавзу: Мактабда тасвирий санъатни ўқитишнинг назарий ва методик асослари (2соат назарий)

Режа:
Дидактик принциплар

1. 
   Илмийлик принципи
   
2. 
   Кўргазмалилик принципи
   
3. 
   Онглилик принципи
   
4. 
   Кетма-кет баѐн этиш принципи
   
5. 
   Ўқувчилар ѐшига ва кучига мос бўлиши принципи
   
6. 
   Натурага қараб тасвирлаш
   
7. 
   Композиция (рангтасвир, декоратив, ҳайкалтарошлик)
   

Дидактик принциплар

Умумий ўрта таълим мактабларида тасвирий санъат дарсларини дидактик принципларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Фақат амалиѐт билан назарияни узвий боғлаган ҳолдагина дарс ва дарсдан ташқари ишларда таълим ва тарбиянинг самарали бўлишига эришиш мумкин. Дидактик принпиплар ва уларнинг асосий масалалари Европанинг буюк педагог-олимлари Я.А.Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г.Песталоццилар томонидан ишлаб чиқилган. Шунингдек, дидактик принципларни ишлаб чиқишда Ф.А.Дистервег ва К.Д.Ушинскийлар ҳам катта ҳисса қўшганлар. Улар томонидан илгари сурилган ҒОЯ ҳозирги замон дидактикасининг асосини ташкил этади.
Дидактик принциплар ҳисобланган таълим ва тарбиянинг бирлиги, кўргазмалилик, илмийлик, онглилик ва фаоллик, мунтазамлик ва кетма- кетлилик, таълим мазмунини болаларнинг кучи ва ѐшига мос бўлиши мактабда тасвирий санъатни ўқитишда алоҳида аҳамият касб этади.
Мактабда тасвирий санъатни ўқитишда дидактик принциплар профессорлар Н.Н.Ростовцев, В.С.Кузин, Р.Хасановлар томонидан ишлаб чиқилган.
Таълим ва тарбия бирлиги ПРИНЦИПИ дидактик принципларнинг энг асосийларидан ҳисобланади ва бу тасвирий санъатни ўқитиш жараѐнида алоҳида аҳамият касб этади. Маълумки, бугунги кунда таълим-тарбиянинг асосий қисмларидан бири ўқувчиларни миллий истиқлол мафкўраси руҳида тарбиялаш ҳисобланади.
У.Тансиқбоевнинг «Жонажон ўлка», Х.Рахмоновнинг «Май тонги», Н.Караханнинг «Олтин куз», З.Иноғомовнинг «Чойга», Ю.Елизаровнинг
«Натюрморт» каби асарларида Ўзбекистоннинг кўрк - жамоли ѐрқин акс эттирилган. Ўқувчиларни бундай асарлар билан таништиришда болаларда Она- ватанимизга бўлган илк муҳаббат пайдо бўлади, шу зайлда уларда Она-ватанга, ўлкага нисбатан меҳр- муҳаббат туйғулари янада кучаяди.
Тасвирий санъат дарсларида миллатлараро тотувлик ва байналминал тарбияни амалга ошириш имкониятлари ҳам катта ва у турли мавзуларда композиция ишлаш, бошқа миллат ва халқлар ҳаѐтини ифодаловчи суратларнинг репродукцияларини, халқ эртакларига ишланган иллюстрацияларни намойиш этиш орқали амалга оширилади.
«Меҳмонларимиз», «Чет эл делегациясини кутиб олиш», «Туристлар» мавзуларида расм чиздириш юзасидан ўтказиладиган суҳбатларда ўқувчилар онгига миллатлараро тотувлик, дўстлик тушунчаларини сингдиришга ҳаракат қилинади. Асар мазмунини очишга ѐрдамлашувчи суҳбатлар, турли миллат ва халқларнинг қиѐфаларини тасаввур этиш, болалар ижодининг такомиллашуви- га, тасаввурларининг бойишига олиб келади.
Турли миллат ѐзувчиларининг асарлари ва халқларининг оғзаки ижодига хос иллюстрациялар ўқувчиларга бошқа миллатларнинг ҳаѐти, орзуси, ғоялари билан танишиш, севиш ва тушуниш имконини беради.
Тасвирий санъат дарсларида миллатлараро дўстлик, тотувлик Республикамиз ва чет эл рассомлари томонидан яратилган асарлар орқали ҳам амалга оширилди. Республикамиз рассомлари томонидан яратилган асарлар орасида ўзбек халқининг ҳаѐти ва меҳнати, унинг меҳнати халқлар ва миллатлар билан тотувлиги, баъзи чет халқларининг ҳаѐти ва меҳнати акс эттирилган суратларни кўриш мумкин.
П.П.Бенъков («Дугоналар»), А.Абдуллаев («Шомаҳмудовлар оиласи»), Л.Абдуллаев («Демобилизация қилинганларни кутиб олиш»), Х.Хусниддинхўжаев («Навоий ва Жомий»), А.Циглинцев («Менинг уйим, сизнинг ҳам уйингиз»), У.Тансиқбоев («Иссиқкўл оқшоми») ва бошқаларнинг бир қатор асарлари миллатлараро тотувлик, дўстлик ғояларини акс эттирганлиги билан ажралиб туради. Шунингдек, тасвирий санъат дастурига бир қатор Шарк, ва Fapб мамлакатлари рассомларининг ижодини ўрганиш ҳам киритилган. Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланжело, Рембрант, Рубенс, Кент, Пикассо, Матисс ва бошқа чет эл рассомларининг асарлари дўстлик ва ҳамкорлик ғояларини амалга оширишда бой материал бўлиб хизмат қилади. Шунингдек, дастурда Миср, Ҳиндистон, Хитой, Эрон, Япония каби мамлакатларнинг меъморчилигини ўргатиш ҳам назарда тутилган. Ўқитувчи бундай санъат асарларини таҳлил қилар экан, уларнинг ўзига хос ҳамда умумий белгиларини таъкидлаб ўтиши мақсадга мувофиқ.
Ўқувчилар тасвирий санъат асарларини ўрганиш орқали чет эл мамлакатлари халқларининг меҳнати ва меҳнатдаги жасоратлари, анъаналари, одатлари, турмуш тарзи ҳамда табиати билан ошно бўладилар.
Жамият қурилишининг муваффақияти ҳар бир кишининг меҳнат қилиш даражасига борлиқ. Шунинг учун кишиларнинг жамият учун нафи бўлган меҳнатга нисбатан ҳатти - ҳаракати асосий кўрсаткич саналади. Бу сифат меҳнат тарбияси жараѐнида вужудга келади.
Тасвирий санъат дарсларида ўқувчилар меҳнат тарбиясини амалга оширищдаги имкониятлари катта. Бу масала тасвирий санъат дарсларининг барча турлари - натурага қараб тасвирлаш, композиция, санъатшунослик асослари машғулотлари мазмунида кузда тутилган.
Натурага қараб тасвирлаш жараѐнида ўқувчилар турмушда қўлланиладиган турли буюмлар, сабзавот ва мевалар тасвирини ишлайдилар. Ўқитувчи дарс жараѐнида ўқувчилар мустақил иш бошламасларидан олдин натурани қисқача таҳлил қилиб, фақат буюмлар шакли, пропорцияси, ранги ва тузилиши ҳақидагина эмас, балки уларни яратиш учун сарфланган катта меҳнат ҳақида гапириб беради.
Масалан, турмушда қўлланиладиган айрим санъат буюмларининг ўзига қараб расмини чиздиришда ўқитувчи ўқувчиларга буюмларнинг вазифаси, шакли, уларнинг қандай материаллардан ясалгани, бунинг учун қанча меҳнат сарфлангани ва ҳоказолар ҳақида тўхталади. Шунингдек, ўзбек халқ амалий санъати ҳакидаги суҳбат дарсларида ўқитувчи уларнинг турлари ва усталарни меҳнат шижоатининг ўзига хос жиҳатлари ҳақида гапиради.
«Пахта терими», «Фермада», ―Ҳосилни йиғиб-териб олиш‖, «Мактаб ер участкасида», «Қурилишда» каби мавзуларда расм чиздириш ўқувчиларни катталар меҳнати билан таништиради. Ишлаб чиқариш корхоналарига қилинган экскурсия бу масалада муҳим аҳамият касб этади. Эксурсия чоғида болалар кишиларнинг қандай меҳнат қилаѐтганларини кузатадилар, меҳнат шароитлари ва уни ташкил этиш йўллари билан танишадилар, катталар меҳнатининг натижаларини кўрадилар. Экскурсия чоғида улар катталар меҳнатининг ахлоқий томонини, уларнинг меҳнатга бўлган муносабатини, меҳнатнинг жамоавий ҳарактерини ўрганадилар. Ўқувчиларни эксурсия жараѐнида олган таассуротлари уларнинг расмларида акс этади, натижада ўқувчиларнинг меҳнат ҳақидаги тасаввурлари янада кенгаяди.
Тасвирий санъат дастурида халқимизнинг фидокарона меҳнати ва унинг гўзаллигини акс эттирувчи асарларини ўрганиш ҳам кузда тутилган. У.Тансиқбоевнинг «Пахтани суғориш», «Чорвоқ, қурилишида», З.Иноғомовнинг «Чойга» ва бошқа асарлари шулар жумласига киради.
Ўқувчилар ўзбек рассомлари асарларининг қаҳрамонлари бўлмиш артист А.Хидоятов, халқ хофизи Мулла Тўйчи Тошмуҳаммедов, амалий санъат устаси У.Журақулов ва бошқалар бахтни меҳнатдан топган кишилар билан сувратлар орқали учрашар эканлар, улар, меҳнат жамият ҳаѐтининг, ҳар бир шахсининг асосий қонуни эканлигига ишонч ҳосил қиладилар. Бундай дарсларда ўқувчиларни турли касбларга йўналтириш имкониятлари пайдо бўлади.
Натижада, ўқувчилар меҳнат инсон бахт-саодатининг маънавий ва ахлоқий манбаи, ҳар қандай инсон меҳнат қилмоғи ва меҳнатни севмоғи лозим, деган ҳулосага келадилар. Шунингдек, болалар одамлар фақат ўзи учун эмас, жамият учун меҳнат қилишлари керак, меҳнат кишиларига ва улар яратган буюмларга нисбатан ҳурмат билан қараш лозимлиги ҳақида тасаввурга эга бўладилар.
Мактабда тасвирий санъат эстетик туркумдаги ўқув предмети ҳисобланиб, ўқувчиларда бадиий ва эстетик диднинг ривожланишида муҳим роль ўйнайди, яъни тасвирий санъат дарсларида санъатдаги ва борлиқдаги гўзалликни кўриш, тушуниш ва қадрлай олиш ҳисси такомиллашади.
Натурани таҳлил қилиш жараѐнида ўқитувчи ўқувчиларнинг диққатини буюмлар шаклининг нафислиги, қисмларнинг пропорционаллиги, шакл ва ранг уйғунлиги, мазмун, шакл ва вазифанинг мослиги кабиларга жалб этади. Натижада, ўқувчиларда натурага нисбатан эмоционал - эстетик муносабатлар ошади.
Ўқувчилар нақш чизишда, декоратив - безак ишларида табиат элементларидан фойдаланадилар. Бунга табиат маҳсулотлари яхши материал бўлиб хизмат қилади. Ўқувчилар табиат материаллари ва ҳайвонот дунѐсини стилизациялаштириб, такрорланмас ва чиройли нақшлар тузадилар.
Борлиқни идрок этиш ва композиция дарсларида табиатни кузатиш ва уни расмларда акс эттириш болалар тарбиясига ижобий таъсир кўрсатади. Ўқувчилар дарс жараѐнида табиатни кузатар эканлар, улар дарахтларнинг тузилишини, шох-шабаларнинг шакл ва йуналишини турли-туманлиги, баргларнинг ранги ва шакли ҳамда нафислигини билиб оладилар. Шунингдек, гулларнинг ранги, шакли, хилма-хиллиги, баҳор ва куз манзарасининг гўзаллиги, ниначи, капалак, қушларнинг енгил ва нафис парвози ҳам ўқувчиларни ҳаяжонлантиради.
Юқори бадиий савияда яратилган тасвирий санъат асарларини ўрганишда ўқувчилар улардан эстетик завқ олишади. Суврат композициясининг муваффақиятли чиқиши, рангларнинг ҳамоханглиги, борлиқнинг ҳаққоний тасвири болаларни ҳаяжонлантиради. Бу фақат эстетик тарбияга тааллуқлигина бўлмай, балки, болаларнинг тасвирий ижодига, уларнинг санъатга бўлган қизиқишларини тарбиялашда бевосита алоқадордир. Бу борада манзара ва натюрморт жанрларининг роли каттадир. Санъат асарлари ҳақидаги суҳ-
батларда ўқитувчи, рассом кўрганини шунчаки акс эттирибгина қолмай, балки у борлиқдаги энг қизиқ, энг чиройли нарса ва ҳодисалардан таъсирланиб чизганлиги, лозим бўлган такдирда, у кўрган – кечирганлари ва эшитганларини муболаға билан тасвирлашини ҳикоя қилиб беради.
Натурага қараб тасвирлаш жараѐнида болалар буюмларнинг шакли, ранги, тузилишини таҳлил қиладилар. Масалан, чойнакли натюрмортни таҳлил қилганда, болалар эътибори чойнакни турмуш учун зарур бўлган буюмлардан бири эканлигига, униннг шаклини мазмунига мослиги, унинг қандай вазифага мўлжалланганлиги, мақсадга мувофиқлиги, ишлатишга қулайлиги ва ҳаказо- ларга қаратилади.
Декоратив безак дарслари ўқувчиларнинг бадиий дидини, ижодий қобилиятини ўстириш имкониятларига эга. Дарсларда ўқувчилар симметрия, ритм, рангларнинг мутаносиблиги, композициянинг қонун ва қоидалари билан танишадилар.
Ўқувчиларнинг ижодий қобилиятлари нақш чизиш, китоб муқоваси учун эскизлар ишлаш, табрикнома, чойнак ва дазмол учун таглик эскизини ишлаш жараѐнида ривожлантириб борилади. Ўқувчиларнинг эстетик тарбиясида Н.Караханнинг «Олтин куз», Ю.Елизаровнинг «Тарвузли натюрморт», У.Тансиқбоевнинг «Тоғларда куз», «Ўзбекистонда март», Л.Салимжонованинг
«Натюрморт» номли асарлари алоҳида аҳамият касб этади.

1.