Udk “Tarix” kafedrasi
Download 1,02 Mb. Pdf ko'rish
|
qoqon xonligi siyosiy tarixining mustaqillik davri tarixshunosligi 1991-2012 yy
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-BOB BО„YICHA XULOSA
|
G„.Ahmadjonovning «Rossiyskaya imperiya v Sentralnoy Azii» nomli monografiyasi chor Rossiyasining О„rta Osiyo xonliklarini mustamlakaga aylantirishi va imperiyaning Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati tarixining tarixshunosligiga bag„ishlangan bо„lib, bu sohada tadqiqot olib borgan bir qator olimlarning ilmiy xulosalari tarixshunoslik nuqtai-nazaridan tahlil etilgan. 89
Shu sohada ayrim manbalar bilan tanishib, о„ziga xos tadqiqot ishlari olib borgan adabiyotshunos olim SH.Yusupov Qо„qon xonligi tarixi bilan bog„liq
85 Зиѐев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. -Т.: Шарқ, 1998; Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально – экономические и политические предпосўлки (XVIII – XIX вв). Дисс … д-ра ист. наук. - Т. - 1991. 302 с. Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих фанлари д-ри илм. 1998. - 240 б. 86 Зиѐев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. -Т.: Шарқ. 1998. -478 б. 87 Бобобеков Ҳ. ва бошқ. Ўзбекистон тарихи. Қисқача маълумотнома. -Т.: Шарқ, 2000. Б. 160–163. 88 Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих фанлари д-ри ... диссер. -Т. -1998; Қаранг: Муҳаммад Юнус Тоиб. Тарихи Алиқули Амирлашкар // Шарқ юлдузи. -1996. №1-2; Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқандий. Тарихи жаҳоннамойи // Шарқ юлдузи. 1998 йил. 6–сон; Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. Т.: Фан, 1996. Б. 49. 89 Ахмеджанов Г.А. Российская империя в центральной Азии (история и историография колониальной политики царизма в Туркестане). – Т.: Фан, 1995. – 218 с. 35
ma‟lumotlarga bir muncha batafsil tavsif berishga harakat qilgan. U о„z fikrlarini Ibratning «Tarixi Farg„ona», Mullo Olim Mahdumhojaning «Tarixi Turkiston», Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin» asarlari asosida yoritib bergan. 90
Keltirib о„tilgan asarlar bilan bir qatorda horijlik tarixchi olimlar ham XIX asr ikkinchi yarmi Qо„qon xonligi va Rossiya imperiyasi о„rtasidagi о„zaro munosabatlar masalasiga tо„xtalib о„tganlar. Horij olimlari tomonidan chor Rossiyasining О„rta Osiyo xonliklari, xususan Qо„qon xonligiga qarshi olib borgan harbiy siyosati va ularni mustamlakaga aylantirishi tarixi masalasida olib borgan tadqiqot ishlari ham о„rganilayotgan mavzuning tahlilini chuqurroq va kengroq tahlil etishda katta ahamiyatga ega. Totalitar tuzum davrida murojaat qilish va о„rganilishi ta‟qiqlangan horij tadqiqotchilarining asarlarida sovet tadqiqotchilari uchun mumkin bо„lmagan tarixiy tahlilga keng о„rin berilgan hamda tarixiy jarayonlarning asl mohiyati ochiq oydin yoritib berilgan. Bunday tadqiqotchilar va ularning asarlari orasida D.Bergxorn, E.Bekon, R.Konnuest, E.Ollvort, T.Ranovski–Xarmstoun, L.Tillet, D.Uiler, D.Xuson va boshqalarni alohida kо„rsatib о„tish mumkin. Ular haqli ravishda sovet tarixshunoslik fani va unda yо„l qо„yilayotgan haddan tashqari mafkuraviy yondashishni qattiq tanqid qilgan edilar.
91
О„zida Qо„qon xonligi tarixi, ayniqsa xonlikning elchilik masalalari bilan bog„liq siyosati haqida qimmatli ma‟lumotlarni jamlagan M.Saray va Inalchiklarning asarlari ham muhim ahamiyatga ega bо„lgan horij tadqiqotlari sanaladi. Bu asarlar Qо„qon xonligi tomonidan Turk sultoniga yuborgan elchilik masalalarining batafsil yoritib berilganligi bilan ahamiyatlidir. 92 Yaponiyaning 90 Юсупов Ш. Хуфия қатламлар. -Т.: Маънавият, 1999. Б. 80-95. 91 Barghorn L. Sovet Russian Nationalism. – New York, 1956; J. Wheeter. The modern history of Central Asia. –London, 1964; E.A. Allworth. Uzbek Literary politics – New York 1964; E. Bacon. Central Asiens under Russians Rule. – New York, 1966; R. Conguest. Soviet Nationalitiea in Practice. – London, 1967; L. Tillet. The Great Friendship. Soviet Historians on the Non-Russian Nationalities. – North Carolina, 1969. T. Rakovska-Harmstone. Russian and Nationalism in Central Asia. – Baltimore, 1970; D.Hooson. The Soviet Union. People and Regions – California, 1977 и др. 92 Saray M. Rus isgali devrinda Osmanli devleti ile Turkistan hanliklari arasindeki siyasi munasabetler(1775-1875). -Ankara. 1994. -S74. Saray M. Rusiyanin Turk yurdlarina yayilmasi. – 36
Tokio universiteti (X.Komatsu) va О„zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti (B.M.Bobojonov, SH.X.Vohidov) hamkorligida Yaponiyada chop etilgan «Tuhfa-yi Taib» asarida mualliflar manbalarga asoslangan holda Qо„qon xonligining chor Rossiyasiga qarshi kurashlari hamda xonlikning ichki siyosati masalalari bir qator ma‟lumotlarni keltiradilar 93 . Bu davrda yaratilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar qatorida Z.Ilhomovning Qо„qon xonligi tarixini davrlashtirish va tarixshunoslik masalalariga bag„ishlangan “Qо„qon xonligi tarixshunosligining ayrim masalalari (tahlil va mulohazalar)” nomli risolasi xonlik tarixini davrlashtirish va tarixshunoslik masalalarining bir qator jihatlarini yoritib berganligi bilan e‟tiborga loyiq.
94 Risolada xonlik tarixini davrlashtirishning an‟naviy davrlashtirilishi va bu davrlashtirish tarkibidagi kichik davrlar va ularning bir-biridan farqlanuvchi bir qator nazariy-metodologik jihatlarini kо„rsatib о„tgan. 95
xonligi tarixini yoritishda turli nuqtai-nazarlardan yondashib, bir qator ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirganlar, aynan mana shu holat xonlik tarixining keyingi yillarda chuqur va ilmiy jihatdan yangi va obyektiv yondashuvlar asosida, ilmiylik, tarixiy xolislik nuqtai-nazaridan о„rganish borasida tarixchilar e‟tiborini о„ziga tortib kelmoqda va bu sohada tarixiylik jihatdan ilmiy qarashlar asosida obyektiv xulosalarga asoslanilgan fikrlar kо„payib bormoqda. Bunday tadqiqotlar xonlik tarixining mukammal darajada о„rganilishiga katta hissa bо„lib qо„shilmoqda.
Istanbul. 1975. -S.35. Inalcik. Osmanli – Rus rekabetinin mensei ve Volga – Don kanali tesebbusi.- Ankara. 1948. -S349-402. 93 Муҳаммад Йунус Хаджа б. Муҳаммад Амин-Хаджа. Туҳфа-йи Таиб // Islamic Area Studies Project Central Asian research Series –Ташкент-Токио. 2002. -№ 6. -С.1. 94 Илҳомов З.А. “Қўқон хонлиги тарихшунослигининг айрим масалалари (таҳлил ва мулоҳазалар)”. Т. 2007. 95 Ўша жойда. 37
1-BOB BО„YICHA XULOSA Dissertatsiyaning birinchi bobida asosiy vazifa etib qо„yilgan Qо„qon xonligi siyosiy tarixining asosiy masalalarini sо„nggi yillarda chop etilgan ilmiy tadqiqotlar asosida umumiy tavsifini keltirib о„tish masalasi yuzasidan amalga oshirilgan tadqiqot shuni kо„rsatadiki, XX asrning sо„nggi о„n yilligi va XXI asrning dastlabki о„n yilligi mobaynida Qо„qon xonligi tarixiga oid о„nlab ilmiy tadqiqot amalga oshirilgan, yuzlab ilmiy va uslubiy ishlar nashr ettirilgan. Amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarning asosiy tadqiqot obyektlari sifatida xonlikning tashkil topishi jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha bо„lgan davr mobaynidagi siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayoti va tashqi siyosiy darayonlardagi ishtiroki, qо„shni mamlakatlar bilan о„zaro
siyosiy munosabatlarining asosiy xususiyatlarini kо„rish mumkin. Adabiyotlar tahlili shuni kо„rsatadiki, asosiy tadqiqotlar Qо„qon xonligining siyosiy tarixi masalalariga bag„ishlangan, xonlikning tarixshunosligi masalalariga bag„ishlangan ishlar esa umumiy tadqiqotlarning unchalik katta qismini tashkil qilmaydi. Shuningdek, dissertatsiya tadqiqoti jarayonida xonlik tarixini о„rganishda sо„nggi bir asr davomida turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim vaqtlarda tarixiy jarayonlar va voqelikni obyektiv baholamaslik holatlariga yо„l qо„yilganligi borasida fikrlar bildirildi, xonlik tarixini yoritishdagi bunday munosabat ushbu holni tarixshunoslik nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilish va mavzuning о„rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarning yо„nalishi, davr va boshqa xususiyatlariga kо„ra bir necha guruhga bо„lib kо„rib chiqish masalalariga e‟tibor qaratildi va ajratib olingan har bir davr yuzasidan asarlarning xususiyatlari tahlil etilib, bu ularning ilmiy tadqiqotlarga ealb etilishi, tadqiqotlarning davriy xususiyatlari haqida xulosalar berildi.
38
2-BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA QО„QON XONLIGI SIYOSIY TARIXINING О„RGANILISHI VA TARIXSHUNOSLIKNING RIVOJLANISHI 2.1. Qо„qon xonligi siyosiy tarixining tarixshunosligi
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning rо„y berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Tadqiqotchilar tomonidan О„zbekiston tarixining turli sohalari yuzasidan juda kо„plab tadqiqotlar va turli muammolari yuzasidan izlanishlar olib borilgan bо„lsada, bugungi kungacha О„zbekiston tarixi sohalarining barcha masalalari tо„lig„icha tadqiq qilib bо„lingan deb bо„lmaydi. Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yondashuvlari fikrlar va xulosalarning ham turlicha bо„lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng tо„g„ri xulosalarni chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi. Bugungi kunda tarix faniga qо„yilayotgan talablar о„tmishni sinchiklab о„rganish, jamiyat oldida turgan muammolarni bor murakkabligi bilan baholash, ularni hal etishga bо„lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi. Mustaqillik yillarida О„zbekiston tarixi har tomonlama xolis va ilmiy yoritila boshlandi. Ayniqsa, о„zbek davlatchiligi tarixi va uning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan о„rnini yoritishga katta e‟tibor berilmoqda. О„zbek davlatchiligi tarixi masalalariini yoritish borasida bugungi kunda respublikamizdagi ilmiy tadqiqot institutlari va oliy о„quv yurtlari tadqiqotchilari tomonidan kо„pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, keyingi bir necha yil davomida О„zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti hamda respublikamizdagi oliy о„quv yurtlari mutaxassislari tomonidan о„zbek davlatchiligi tarixi masalalariga bag„ishlangan kо„plab respublika va xalqaro miqyosdagi ilmiy-nazariy anjumanlar о„tkazib kelinmoqda. Bundan kо„rinadiki,
39
bugungi kunda о„zbek davlatchiligi tarixi va uning taraqqiyoti masalalarini о„rganishga katta e‟tibor berilmoqda va bu mavzu tarixchilar oldidagi eng muhim vazifalardan biri bо„lib qolmoqda. Qо„qon xonligi tarixi chor Rossiyasi hukmronligi va sovet davrida ma‟lum darajada о„rganildi. О„sha davrda tadqiqotchilar xonlik tarixiga oid talay yozma manbalarni ilmiy muomalaga kiritdilar hamda bu davlatning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti bilan bog„liq kо„p faktik ma‟lumotlarni tо„plashga muvaffaq bо„ldilar. Ammo tarix fanida hukmron bо„lgan kommunistik mafkura Qо„qon xonligi tarixini obyektiv tarzda yoritishga, uning yaxlit tarixiy konsepsiyasini yaratishga imkon bermadi. Shuning uchun mustaqillik yillarida respublikamizning bir necha yetakchi tarixchi olimlari hamda qator yosh tadqiqotchilar Qо„qon xonligi tarixini atroflicha о„rganishga bel bog„ladilar. Ularning ilmiy izlanishlari xonlikning tarixshunosligi, manbashunosligi, siyosiy tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, savdo va diplomatik aloqalari, madaniy hayoti va boshqa muammolarga qaratildi. 96
va ularning ilmiy muomalaga kiritilishi bilan bog„liqdir. Bu borada taniqli manbashunos olim SH.H.Vohidovning xizmatlari diqqatga sazovordir. U sovet davrida boshlagan xayrli ishini davom ettirib, Qо„qon xonligi tarixini о„zida mujassam etgan mahalliy tarixnavislarning asarlarini о„rganish va ularni nashr etish borasida kо„p xizmatlar qildi. Bunday ishlarning natijasi о„laroq SH.H.Vohidov 1998 yilda “XIX-XX asrning boshlarida Qо„qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi 97 . Ushbu dissertatsiya materiallari asosida 2010 yilda “Qо„qon xonligida tarixnavislik” nomli monografiyasini e‟lon qildi 98 . SH.H.Vohidovning asarlari tufayli ilmiy jamoatchilikda XIX–XX asrning boshlarida Farg„onada о„ziga xos tarixnavislik maktabi vujudga kelganligi hamda bu maktabga mansub bо„lgan muarrixlar asarlarining Qо„qon xonligi tarixini о„rganishda g„oyat muhim о„rin
96 Р.А.Арслонзода, М.Ахунова. Ўзбекистон: Мустақиллик йилларида Қўқон хонлиги тарихининг ўрганилиши . http://uzbegim.us 97 Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих фанлари д-ри илм. 1998. - 240 б. 98 Ш.Воҳидов. Қўқон хонлигида тарихнавислик. Т.Академнашр, 2010. 40
tutganligi haqida aniq tasavvurlar shakllandi. 99
Istiqlol yillarida tajribali olimlar bilan bir qator yosh olimlar ham Qо„qon tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarni tadqiq etish va nashr qilishga о„z hissalarini qо„shdilar. Ulardan biri D.Sangirova 1999 yilda “Muhammad Aziz Marg„iloniyning “Tarixi Aziziy” asari muhim tarixiy manba” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida ushbu asarning Qо„qon xonligi tarixini о„rganishdagi ahamiyatini kо„rsatib о„tdi. Jumladan, bu asar Xudoyorxonning oxirgi boshqaruvi davrida xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, “mahrumi meros” va boshqa yangi soliqlarning joriy etilishi, Pо„latxon qо„zg„oloni va Farg„onaning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tо„g„risida qimmatli ma‟lumotlar berilishi qayd etiladi 100
. Ayni vaqtda D.Sangirova SH.H.Vohidov bilan hamkorlikda Muhammad Aziz Marg„iloniy asarining original qismi bо„lgan beshinchi bobini izohlar bilan nashr etdi.
101
Muhammad Solih Toshkandiyning “Tarixi jadidayi Toshkand” asarini boshqa yosh tadqiqotchi – О„.A.Sultonov о„rgandi. О„z izlanishlari yakunida u nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi hamda “Muhammad Solihxо„ja va uning “Tarixi jadidayi Toshkand” asari” nomli monografiyasini e‟lon qildi”. Kо„rsatib о„tilgan manba muallif tomonidan asosan unda Toshkent shahri tarixining yoritilishi nuqtai nazaridan о„rganilgan. О„.A.Sultonov Toshkent shahri topografiyasi, shaharning mashhur kishilari, aholining mashg„ulotlari kabi masalalarga asosiy e‟tiborni qaratdi. 102
Istiqlol yillarida Qо„qon xonligi tarixiga oid mahalliy tarixnavislar asarlarining nashr etilishi ijobiy hodisa bо„ldi. Dastlab qо„qonlik tarixnavislarning eski о„zbek tilida bitilgan asarlari, jumladan, Ibratning “Farg„ona tarixi”, 103 Mirza
Olim maxdum hojining “Tarixi Turkiston” 104
, Mirza Olim Mushrifning “Ansob us-
99 О„sha joyda. 100 Муҳаммад Азиз Марғилоний. Тарихи Азизий. Т.Маънавият. 1999. 101 О„sha joyda. 102 Султонов У.А. Муҳаммад Солиххўжа ва унинг "Тарихи жадидайи Тошканд асари" мухим тарихий манба сифатида. Тарих фан номз ...дисс. - Тошкент: 2007. 103
Ибрат . Фарғона тарихи. Т.Мерос. 1991. 104
Мирзо Олим Маҳдумхожа. Тарихи туркистон. Т.2010. 41
salotin va tavorix ul-xavoqin” 105
kitoblari nashr etildi. Ushbu nashrlar keng kitobxonlar ommasini ajdodlarimizning ma‟naviy merosi bо„lmish bu asarlar bilan yaqindan tanishtirish jihatidan ahamiyatli edi. Ammo tarixchilar uchun bu asarlarning batafsil sharh va izohlar bilan boyitilgan ilmiy-tanqidiy nashri zarur edi. Shu boisdan keyinchalik “Ansob us-salotin” va “Tarixi Turkiston” SH.H.Vohidova va S.Yо„ldoshevlar tomonidan qayta nashr etildi. 106
biri manbalardir. Manbalar asosida о„rganilgan tarix о„zining tarixiyligi, ishonchliligi, voqelarning bor tafsilotlari bilan yoritib berilishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, tarixni о„rganishda manbalarga tayanish ham eng muhim omillardan biridir. Bunda nafaqat milliy tarixnavislik maktablarida yaratilgan ma‟lumotlardan va asarlardan, balki mamlakatimiz tarixinining turli jihatlari qayd etib о„tilgan horijiy mamlakatlar tarixchilari tomonidan yozib qoldirilgan manbalar va rasmiy hujjatlarni ham ilmiy jihatdan о„rganish va ularni ilmiy muomalaga jalb qilish tariximizni о„rganishni mazmun jihatdan yanada boyitishi mumkin. Manbashunos olimlar Qо„qon tarixnavislik maktabida fors- tojik tilida yozilgan asarlarni о„zbekchaga tarjima qilish va nashr etishga e‟tibor qaratdilar. SH.H.Vohidov tomonidan Muhammad Yunus Toibning “Tarixi Aliquli amirlashkar”, Muhammad Hakimxon tо„raning “Muntaxab at-tavorix” asarlari nashr etildi. 107
Shuni ham qayd etish lozimki, Qо„qon tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlar nafaqat О„zbekistonda, balki xorijiy mamlakatlarda ham о„rganilib, nashr etila boshlandi. Jumladan, 1991 yilda Tohir Xо„jandiyning “G„aroyibi sipoh” asari Tojikiston Respublikasining Xо„jand shahrida nashr etildi. О„zbek va yapon olimlarining hamkorligi tufayli 2002 yilda Muhammad Yunusxо„ja Toibning
105
Мирза Олим Мушриф. Қўқон хонлиги тарихи. Т.1995. 106
О„sha joyda. 107
Кавахара Я. Мухаммад Хакимхоннннг "Мунтахаб ат таворих'" асари тарихий манба сифатида // Тарихий манбашуносликнинг долзарб муаммолари. Республика илмий-амалий анжуман материаллари. Т., 2001.
42
“Tuhfai Toib” asari chop etildi 108
. Muhammad Hakimxon tо„raning “Muntaxab at- tavorix” asari fors-tojik tilida arab imlosida Tokioda bosmadan chiqdi. Ushbu nashr asarning oldingi nashrlaridan о„zining mukammalligi va bir necha qо„lyozma nusxalarning qiyosiy tahlili asosida yaratilganligi bilan ajralib turadi. Qо„qon xonligi manbashunosligi bо„yicha taniqli mutaxassis, qozog„istonlik olim T.K.Beysembiyev esa “Tarixi Aliquli amirlashkar” asarining inglizcha tarjimasi va unga ilova qilingan matnini Londonda nashr ettirdi. Qо„qon xonligi tarixiga oid yozma manbalarning tarjima va nashr etilishi tarixiy tadqiqotlar bazasini kengaytirishga xizmat qildi hamda ilmiy izlanishlarni jonlantirishga turtki bо„ldi. О„zbekiston mustaqillikka erishgandan sо„ng Qо„qon xonligi tarixini retrospektiv tarzda yoritib bergan dastlabki asar – bu “О„zbekiston tarixi”ning uchinchi jildidir. Ushbu kitobning “Qо„qon xonligi” deb atalgan qismida xonlikning tashkil topishi, hududi, aholisi, xо„jalik hayoti haqida batafsil ma‟lumotlar beriladi. Ammo ushbu nashrda sovet tarixshunosligiga xos bо„lgan ayrim jihatlar kо„zga tashlanadi. Qо„qon xonligi “tipik feodal davlat” bо„lganligi haqidagi da‟volar, xonlik tarixining ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai-nazarlariga kо„proq urg„u berilishi shular jumlasidandir. Milliy istiqlol davrida taniqli olim H.N.Bobobekov Qо„qon xonligi tarixi bilan bog„liq bir necha kitob va maqolalar e‟lon qildi. Ulardan biri “Qо„qon tarixi” deb atalsa-da, aslida unda Qо„qon shahrining xonlik davri tarixi yoritilgan. Muallif xonlikning qisqacha tarixini bayon etib, asosiy e‟tiborni “xalq harakatlari”ga, shuningdek xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga qaratadi. Ammo kitobda ayrim bahsli fikrlar ham uchraydi. Masalan, muallifning Qо„qon xonligida muntazam qо„shin bо„lmaganligi haqidagi fikri munozaralidir. Muallif tomonidan xonlikda rо„y bergan ayrim qabilaviy va etnik mojarolarni “xalq harakati” yoki “sinfiy kurash” sifatida talqin etilishida shо„rolar davridagi tarix fanida ustuvor bо„lgan metodologiyaning ta‟siri sezilib turadi. 109
108 Муҳаммад Йунус Хаджа б. Муҳаммад Амин-Хаджа. Туҳфа-йи Таиб // Islamic Area Studies Project Central Asian research Series –Ташкент-Токио. 2002 109
Р.А.Арслонзода, М.Ахунова. Ўзбекистон: Мустақиллик йилларида Қўқон хонлиги тарихининг 43
О„rta Osiyo davlatlari, jumladan, Qо„qon xonligining Rossiya bilan diplomatik aloqalari tarixi X.G„.G„ulomovning monografiyasi va doktorlik dissertatsiyasida о„z aksini topdi. Muallif asosan rus tilidagi manbalarga tayangan holda ushbu aloqalarni atroflicha va obyektiv tarzda yoritishga erishdi. 110
tarixchilarimiz tomonidan yangicha talqin etila boshlandi. Sovet adabiyotlarida о„zbek xonliklarining Rossiyaga “qо„shib olinishi” va uning “progressiv ahamiyati” tо„g„risidagi tezis ustuvor bо„lsa, endilikda tarixiy faktlar asosida ularning, jumladan, Qо„qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilganligi asoslab berildi. Bu borada H.Z.Ziyoyevning xizmatlarini ta‟kidlab о„tish joiz. U о„zining ilmiy maqolalari va xususan “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash” nomli kitobida hujjatli materiallar asosida Qо„qon xonligining chor qо„shinlari tomonidan bosib olinganligini kо„rsatib berdi 111 .
janglarda jasorat va qahramonlik namunalarini kо„rsatgan vatanparvarlar ismi- shariflarining keltirilishini asarning muhim ahamiyatli jihatlari deb hisoblash kerak. 112
Chor istilosi masalasi “О„zbekistonning yangi tarixi” nomli nashrning birinchi kitobida ham о„z aksini topgan. Bu nashr mualliflari ham Qо„qon xonligining chor mustamlakachilari tomonidan bosib olinishi tarixini obyektiv tarzda yoritib berishga harakat qilganlar. 113
Mustaqillik davrida yaratilib, Qо„qon xonligi tarixini turli jabhalarini о„zida mujassam etgan yirik asar – bu B.M.Bobojonovning “Qо„qon xonligi: hokimiyat, siyosat, din” nomli monografiyasidir. Ushbu asarning mavjud adabiyotlardan farqli tomoni shundaki, muallif Qо„qon xonligining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tarixini islom dini ta‟limlari va yо„l-yо„riqlari bilan bog„liq
ўрганилиши . http://uzbegim.us. Қаранг: Бобобеков Х. Қўқон тарихи. - Т., 1996. - Б. 112. 110 Ғуломов Х. 111 Зияев Х.З. туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмролнлигига қарши кураш. Т.Шарқ. 1998. 112 О„sha joyda. 113 Ўзбекистоннинг энг яги тарихи. 2-китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакаси даврида Т.Шарқ. 2000.
44
holda tadqiq etadi. Asar Qо„qon xonligi tarixiga oid manbalar va adabiyotning batafsil tahlilidan boshlanadi. 114 Muallif xonlik tarixiga oid adabiyotlarning ijobiy tomonlarini ta‟kidlab о„tgan holda, ularning aksariyati, xususan sovet davri adabiyotlari, jiddiy nuqson va kamchiliklardan holi emasligini qayd etadi. Monografiyada ilk bora Qо„qon xonligining siyosiy tarixi batafsil bayon etilib, Minglar davlatining shakllanishi va faoliyatida islomiy omillar ta‟siri kо„rsatib beriladi. Muallif Minglar sulolasi hokimiyatini “legitimlashtirish”, ya‟ni qonuniylashtirilishi masalasiga e‟tibor qaratadi. 115
axloq va odob kabi hodisalarni qay tazda diniy-islomiy qoida va normalar bilan uyg„unlashtirib borganliklarini qо„qonlik tarixnavislar asarlaridan olingan kо„p sonli faktik
materiallar asosida
tadqiq etadi.
Umuman olganda, B.M.Bobojonovning mazkur monografiyasi Qо„qon xonligi tarixshunosligida ham mavzu jihatidan, ham tadqiqot usullari jihatidan alohida ajralib turadi. Bu asar Qо„qon xonligi tarixini chuqur idrok etish yо„lida qо„yilgan muhim qadam, deb hisoblash mumkin 116 .
dissertatsiyalarda о„z aksini topdi. Z.A.Ilhomov tomonidan Qо„qon xonligining XIX asr 50-60 yillaridagi siyosiy tarixi, xususan, xonlikning chor Rossiyasiga qarshi kurashlarining tarixi yoritilgan va unda shuningdek Qо„qon xonligi sarkardasi Aliquli Amirlashkar va uning xonlik siyosiy tarixida tutgan о„rni yoritib berilishi bilan birga, xonlikning tashqi davlatlar bilan diplomatik aloqalari tarixi, xonlikda amalga oshirilgan harbiy va davlat boshqaruvi sohasidagi islohotlar jarayonlari yoritib berilgan. 117
V.Ishquvvatov tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotda esa xonlikning XIX asr birinchi yarmida amalga oshirgan diplomatik aloqalari tarixining
114 Бабаджанов М.Б. История Коканского ханства: власть, религия и политика. Т.2010. 115 О„sha joyda. 116 О„sha joyda. 117 З.Илҳомов. Алиқули Амирлашкар ва унинг Қўқон хонлиги сиѐсий таврихида тутган ўрни. Тарих фан. номз. дисс - Тошкент, 2004; Қаранг: З.Илҳомов Амирлашкар тарихи. монография. Т. 2013.
45
tarixshunoslik masalalari yoritib berilgan. 118
Mazkur tajqiqotda xonlikning siyosiy tarixiy jarayonlarini о„qish bilan bir qatorda xonlik tomonidan Rossiya imperiyasiga va о„z navbatida imperiya tomonidan Qо„qon xonligiga yuborilgan bir qator elchilar, ularning faoliyati, amalga oshirgan ishlari, elchiliklar haqidagi yozib qoldirgan xotiralari va ularning manbaviy jihatlari haqida ham bir qator qimmatli ma‟lumotlarni о„qish mumkin. S.Tillaboyev tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotning bir qismi ham Qо„qon xonligi tarixiga bag„ishlangan bо„lib, unda xonlikning boshqaruvigna oid bir qator ma‟lumotlar keltirib о„tilgan. 119
Shunday xususiyatlarni о„zida kо„rsatib bera olgan va mazmun jihatdan ancha mukammal bо„lgan tadqiqotlardan biri SH.Qо„ldoshev tomonidan amalga oshirilgan «Qо„qon xonligi va Sharqiy Turkiston о„rtasidagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar (XVIII-XIX asrning о„rtalari)” mavzusidagi tadqiqotdir 120
. О„zbek davlatchiligi tarixida muhim о„rinlardan birini egallagan Qо„qon xonligi va uning tashqi siyosati hamda diplomatik aloqalari tarixini yoritib berishga bag„ishlangan mazkur tadqiqot ishida juda kо„plab yangi ma‟lumotlar keltirilgan va turli tillarda yozib qoldirilgan manbalar ishga jalb etilgan. Buni tadqiqotchining eng katta yutuqlaridan biri sifatida e‟tirof etib о„tish о„rinlidir. Tadqiqotning kirish qismida mavzuning dolzarbligi kо„rsatib berilgan va bunda Sharqiy Turkistonning tarixiy jarayonlardagi о„zbek xonliklari bilan aloqalari, xususan Qо„qon xonligi bilan savdo, iqtisodiy va siyosiy, madaniy sohalardagi aloqalari tarixini manbalar asosida yoritib berish va ilmiy jihatdan tahlil etilishiga alohida e‟tibor qaratilgan. Shuningdek, bu qismda ishning nazariy metodologik asoslari, о„rganilishi darajasi va tarixshunoslik masalalari, tadqiqot chegaralari hamda ishning ilmiy yangiliklari va amaliy ahamiyati kо„rsatib
118 В.Ишқуватов. Қўқон Россия диплматик алоқлари тарихшунослиги. Тарих фан. номз. дисс - Тошкент, 2004; Қаранг:В.Ишқуватов. Қўқон Россия диплматик алоқлари тарихшунослиги. Т.2008.
119 С.Тиллабоев. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий ахоли вакилларининг иштироки. Т.Фан, 2011 120
Қўлдошев Ш. «Қўқон хонлиги ва Шарқий Туркистон ўртасидаги сиѐсий, иқтисодий ва маданий алоқалар (XVIII-XIX асрнинг ўрталари)” Тарих фан. номз. дисс - Тошкент, 2010. 46
berilgan 121
. SH.Qо„ldoshevning bu tadqiqot ishida Markaziy Osiyoda kechgan ijtimoiy siyosiy jarayonlar va ularda Sharqiy Turkiston xalqlari hamda Qо„qon xonligining ma‟lum darajadagi ishtiroki, о„zaro munosabatlari va о„zaro ta‟siri jarayonlarini ochib berishga yо„naltirilgan. Bunda tadqiqotchi tomonidan Qо„qon xonligining nafaqat Sharqiy Turkiston bilan, balki Xitoy bilan munosabatlari va о„zaro aloqalarini yoritib berishga ham katta e‟tibor qaratilgan. Shuningdek har ikki hudud о„rtasidagi munosabatlarni tartibga solish borasida ayrim vaqtlarda Xitoy imperatorlari va Qо„qon hukmdorlari о„rtasidagi elchilik munosabatlari va holatlari ham yoritib berilgan. Bu bobda shuningdek, bugungi kunda tarix kitoblarida kо„zga tashlanmagan bir qator yangi ma‟lumotlar kо„rish mumkin va tadqiqotchi bu ma‟lumotlarni ilmiy jihatdan turli manbalar va mualliflarning xulosalariga asoslangan holda isbotlashga harakat qilgan. Shuningdek faoliyati ma‟lum darajada ilmiy adabiyotlarda о„z aksini topgan bir qator tarixiy shaxslar (Umarxon, Erdonabiy, Muhammad Alixon, Jahongirxontо„ra, Valixontо„ra, Yoqubbek Badavlat va boshq) bilan bir qatorda nomlari kam uchragan yoki bizga noma‟lum bо„lgan tarixiy shaxslar (amaldorlar, elchilar, savdogarlar va boshq) va ularning ikki hudud о„rtasidagi о„zaro munosabatlardagi ishtiroki va о„rni masalalari yoritib berilgan 122
. Dissertatsiyada Qо„qon xonligi va Sharqiy Turkiston о„rtasidagi iqtisodiy aloqalar masalalariga bag„ishlangan bо„lib, bunda tadqiqotchi tomonidan har ikki tomondan amalga oshirilgan savdo karvonlari va ularning harakatlari yо„nalishlari, Qо„qon xonligi hududlarida faoliyat kо„rsatgan Sharqiy Turkiston savdogarlari va aksincha Sharqiy Turkistondagi qо„qonlik savdogarlar va ularning faoliyatidagi turli davrlarda rо„y berib turgan turli о„zgarishlar, imtiyozlar va cheklanishlar, turli tarixiy vaziyatlarning iqtisodiy munosabatlarga ta‟siriga qaramasdan bunday aloqalarning tо„xtab qolmaganligi va har ikki tomonga keltirgan ijobiy tomonlari masalalariga tо„xtalib о„tgan. 123
121 О„sha joyda. 122 О„sha joyda. 123 О„sha joyda. 47
Shuningdek, har ikki hudud xalqlari о„rtasidagi madaniy sohadagi о„zaro yaqinlik va ijod namunalari hamda madaniy aloqalar masalalariga tо„xtalib о„tilgan. 124
Mustaqillik yillarida Qо„qon xonligi tarixiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlardan yanak biri Z.Madraximov tomonidan amalga oshirilgan “Qо„qon xonligida savdo munosabatlari” nomli dissertatsiya ishidir 125 . Tadqiqot о„zbek xonliklari orasida muhim о„rin tutgan Qо„qon xonligining ichki va tashqi savdo munosabatlaridagi ishtiroki, о„rni va savdo munosabatlarining xususiyatlari, iqtisodiy sohaning о„ziga xos jihatlarini manbalarga va statistik hujjatlarga asoslangan holda yoritib berilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur tadqiqotda Qо„qon xonligining savdo markazlari va iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bо„lgan ayrim viloyatlari va hududlarining xonlik iqtisodiy hayotidagi о„rnini kо„rsatib berilgan. Shuningdek, muallif tomonidan Qо„qon xonligi siyosiy tarixini tо„rt bosqichga bо„lib о„rganishning tavsiya etilganligi va bu jarayonlarning iqtisodiy hamda siyosiy jarayonlar bilan bog„liqligi xususida ayrim fikrlarning berilishi ham ishning yutug„idir 126 .
Dissertatsiyaning keyingi qismlarida xonlikdagi savdo munosabatlari va pul muomalasiga oid juda muhim ma‟lumotlar keltirilgan bо„lib, iqtisodiy munosabatlarda amalda qо„llanilgan ayirboshlash vositalari, xususan tangalarning turlari, ularning turli darajadagi og„irlik о„lchovlari va qiymatlari, pul zarb etish jarayoni va uning turli о„ziga xos amaliyotlari haqida manbalarga asoslanilgan ma‟lumotlar keltirib о„tilgan. Shuningdek, ayrim tovarlarning tarixiy nomlari ham (masalan atlas - jiba arqoq) tilga olingan. Har bir qism sо„nggida keltirib о„tilgan ma‟lumotlar yuzasidan umumiy xulosalar va taxliliy ma‟lumotlar berib о„tilgan va bu shubhasiz dissertantning masalaga ilmiy-tahliliy jihatdan jiddiy yondashganligini kо„rsatib beradi. 127
Bu tadqiqot ishida Qо„qon xonligining qо„shni mamlakatlar bilan tashqi 124
О„sha joyda. 125
Мадрахимов З. “Қўқон хонлигида савдо муносабатлари”. Тарих фан. номз. дисс - Тошкент, 2010.
126 О„sha joyda. 127 О„sha joyda. 48
savdo munosabatlaridagi о„rni, savdo yо„llari va ularning muhim yо„nalishlari, turli savdo yо„nalishlari bо„yicha bozorlarga keltirilgan va olib ketilgan tovarlar va ularning turlari, miqdorlari haqida ham qimmatli ma‟lumotlar keltirib о„tilgan. Shuningdek, xonlikning tashqi savdo munosabatlarida yaqin qо„shnilari – Buxoro amirligi hamda Xiva xonligi bilan olib borgan savdo-iqtisodiy aloqalari haqida ham sо„z yuritilib, bunday aloqalarning har uchala davlat uchun ahamiyati va muhim jihatlarini kо„rsatib berilgan. 128
Dissertatsiyaning e‟tiborga molik qismlaridan biri - savdo-iqtisodiy munosabatlarning etno-integratsion sohadagi о„rni va ahamiyatini ochib berishga ham alohida tо„xtalib о„tilganligidir. Bunda qо„shni mamlakatlar va olis horijiy davlatlardan kelgan savdogarlar va ularning xonlik savdosidagi ishtiroki, ularga xonlik hokimiyati va mahalliy hokimiyatlar tomonidan yaratib berilgan sharoitlar, savdo bilan bir vaqtda turli millatlar о„rtasidagi о„zaro munosabatlar ham ham qimmatli ma‟lumotlar keltirib о„tilganki, bular Qо„qon xonligi tashqi davlatlar uchun nafaqat teng xuquqli iqtisodiy hamkor bо„lganligi, balki siyosiy va milliy masalalarda ham davlatning qat‟iy siyosati mavjud bо„lganligini kо„rsatib beradi. 129
Dissertatsiyaning “Bozor infrastrukturasi, uning ichki va tashqi savdoda tutgan о„rni” deb nomlangan qismida Qо„qon xonligida nafaqat savdo aloqalari, balki savdoni amalga oshirish uchun barcha sharoitlarning yaratilganligi, bozorlar, rastalar, bozorlarning mavqelari, karvonsaroylar va ularning savdo ishlaridagi xizmati va axamiyati va boshqa shu kabi ma‟lumotlar keltirib о„tilgan. Bunda yuqorida kо„rsatib о„tilgan joylarning umumiy iqtisodiy munosabatlarning amalga oshirilishi va iqtisodiy taraqqiyotning muhim omillaridan biri ekanligi alohida ta‟kidlab о„tiladi. Bundan tashqari mazkur bobda bojxona ishlari va soliqlar, ularning turlari, tо„lov ishlarining amalga oshirilishi va tо„lovlarning miqdorlari, bojxona bilan bog„liq ayrim qimmatli ma‟lumotlar ham keltirib о„tilgan va tahlil qilingan. 130
128 О„sha joyda. 129 О„sha joyda. 130 О„sha joyda. 49
Qо„qon xonligi tarixini о„rganishda mustaqillik davrida о„tkazilgan turli ilmiy-nazariy konferensiyalar muhim о„rin tutadi. Xususan, 2004 yilda Qо„qon va Farg„ona shaharlarida bо„lib о„tgan anjumanlar materiallarida ham xonlik tarixining ayrim muammolari xususida bahr yuritildi. Ushbu kitoblarning tahlili shuni kо„rsatadiki, eslatib о„tilgan anjumanlarda xonlik tarixining ba‟zi masalalariga doir jiddiy mulohazalar bayon qilingan. Ammo aksariyat ma‟ruzalar mavzuning torligi, yangilikning yо„qligi, ilmiy apparatning talab darajasida emasligi yoki umuman yо„qligi bilan ajralib turadi. Bunday ma‟ruzalarni xonlik tarixshunosligiga qо„shilgan hissa, deb aytish amri maholdir. Yuqorida keltirib о„tilgan asarlar, xonlik siyosiy tarixini yoritibberuvchi ilmiy tadqiqotlar, ularda kо„tarilgan muammolar va tadqiqot obyektini tashkil qiluvchi masalalarning mazmuni va mohiyatidan anglash mumkinki, mustaqillik yillarida Qо„qon xonligi tarixini о„rganish bо„yicha salmoqli ishlar amalga oshirildi. Xususan xonlik tarixiga oid yozma manbalarni tadqiq etish, tarjima va nashr qilish bobida talay ijobiy ishlar amalga oshirildi. Xonlik tarixining kam о„rganilgan jihatlari, jumladan, Rossiya bilan diplomatik aloqalari, uni chor qо„shinlari tomonidan istilo qilinishi masalalari yangicha yondashuvlar asosida yoritib berildi. Shu bilan birga sо„nggi paytlarda Qо„qon xonligi tarixini yangi metodologik asoslarda о„rganish tomon jiddiy burilish kuzatilmoqda. Bularning barchasi tarixchilarimiz Qо„qon xonligi tarixi yangi konsepsiyasini yaratishga kirishganliklaridan darak beradi. 131
131
Р.А.Арслонзода, М.Ахунова. Ўзбекистон: Мустақиллик йилларида Қўқон хонлиги тарихининг ўрганилиши . http://uzbegim.us. |
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish