Uchinchi kitob

§. Ma’naviy inqirozdan chiqish

0‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi dolzarb muam- molardan biri - yangi tarixiy sharoitda jamiyatga munosib kishi- lami tarbiyalash edi. Bu o‘z navbatida bir necha o‘n yillar mobay­nida yetarli darajada xalqqa ma’lum qilinmagan, sinfiy-partiyaviy mafkura tomonidan taqiqlangan o‘zbek xalqining ma’naviy merosini tiklash va uning yanada kamol topishi uchun keng im- koniyatlar ochish kerak edi. 0‘zbekiston Prezidenti I. Karimov o‘zining «0‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» kito- bida «O‘zbekistonning milliy-madaniy jihatdan g‘oyat rang- barangligi, milliy o‘zligini anglash va ma’naviy qayta tiklanish- ning kuchayib borishi bilan uzviy birlikda jamiyatni yangilash, uni ochiq jamiyatga aylantirish uchun qudratli omil bo‘lib xiz­mat qiladi va respublikaning jahon hamjamiyatiga qo‘shilishi uchun qulay sharoitlarni vujudga keltiradi», deb ko‘rsatgan edi.
Darhaqiqat, 0‘zbekiston suveren davlat sifatida ijtimoiy-siyosiy hayotda ma’naviy yangilanish jarayonini amalga oshirmasdan mus- taqillikni har tomonlama mustahkamlash uchun xalqni safarbar qilib bo‘lmasligini hayotning o‘zi ko‘rsatdi. Shuning uchun ham mam-

lakat rahbariyati istiqlolning dastlabki paytidanoq bu borada zarur choralar ko‘rdi.
0‘zbekiston mustaqil taraqqiyotga qadam qo‘yganidan buy on o‘tgan yillar davomida ma’naviy sohada yuz bergan o‘zgarishlaming eng muhimi, xalqning uzoq yillar mobaynida to‘plagan boy tarixiy- madaniy merosiga e’tiboming kuchayishi bo‘ldi.
Ma’lumki, 80-yillaming oxiri 90-yillaming boshlarida SSSR va Sharqiy Yevropadagi sotsialistik tuzum davlatlarining ijtimoiy- siyosiy hayotida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar tabiiy ravishda 0‘zbekistonda demokratiya va oshkoralikning qaror topishiga, tari­xiy haqiqatning tiklanishiga olib keldi. Biroq, 0‘zbekiston va uning xalqi bu jarayonga yetib kelguniga qadar og‘ir sinovlami boshdan kechirishiga to‘g‘ri keldi. Buyuk imperiyachilik g‘oyalari negizi­da zo‘ravonlik bilan tashkil topgan totalitar tuzum siyosiy-iqtisodiy inqirozdan jon talvasasida so‘nggi bor 0‘zbekistonga hamla qildi. Xalqning azaliy, milliy qadriyatlariga qarshi kurashni har qachongi- dan ham kuchaytirdi. Bunday harakatlar bizningcha, quyidagi holat- lar bilan izohlanadi.
Birinchidan, 0‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasi- ning XVI Plenumidan so‘ng respublikada ijtimoiy-ma’naviy ahvolni tartibga solish niqobida SSSRning boshqa mintaqalaridan jo‘natilgan kadrlaming ko‘plari 0‘zbekistonda rahbar lavozimlarga tayinla- nishlarini o‘zboshimchalik qilish uchun berilgan yorliq deb bildilar. Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini bilishni istamagan bunday kadrlar jumhuriyat ma’naviy hayotini barbod etishga harakat qildi­lar. Shu tariqa xalqning ko‘p asrlik an’analarini, madaniyati va urf- odatlarini mensimaslik elni ranjitdi.
Ikkinchidan, ayrim mahalliy rahbarlar, xususan, 0‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining sobiq mahalliy millatga mansub rahbarlari o‘sha davrda amal kursisini yo‘qotmaslik uchun markazga qo‘g‘irchoq bo‘lib qoldilar, sotqinlik qilishdan o‘zlarini tiya olmadilar. Natijada xalqning urf-odatlari, an’analari, madani­yati oyoq osti qilindi. Ona tilining qo‘llanish sohasi sun’iy tarzda cheklab qo‘yildi. Hatto shundoq ham milliy an’analardan ancha olis- da bo‘lgan ayrim san’at turlari kimlargadir maqbul bo‘lmay, ularni milliy mahdudlikda ayblashib, mualliflar ta’qib ostiga olindi. Bir­gina misol, 1986-yil 4-oktabrda 0‘zbekiston KPMKning III Plenu- mi «Ideologiya ishining samaradorligini yanada oshirish yuzasidan respublika partiya tashkilotining vazifalari» masalasini muhokama qildi. Unda real hayotga mos bo‘lmagan xalqning milliy o‘zligini anglashiga zid ko‘rsatmalar berildi. Jumladan, «0‘tmishni ideallash- tirish, nosinfiy va notarixiy yondashish shunga olib keldiki, Temur kabi feodal zolimlar teatr sahnalarida, kino ekranlarida, kitob sa- hifalarida shu vaqtga qadar ko‘zga tashlanib turibdi, ayrim yozuv- chilaming e’tiborida tarix haqiqatiga zid ravishda u insonparvar va uzoqni ko‘ra biluvchi siyosatchi qilib ko‘rsatilgan. Bu borada tipik o‘rta asrga xos jihatlami ko‘ra olish uchun Pirimqul Qodirovda sin- fiy yetuklik yetishmadi. Yozuvchi Bobuming haqiqiy bosqinchilik faoliyatlarini sezmay, uning go‘yo ma’rifatparvar podsholigi, nozik didli lirik shoir va ulkan tarixchiligiga qoyil qolib, erib ketadi-yu ko‘z yoshi qiladi.
Bunday kaltabinlik dastlab qaraganda beozor ko‘rinsa-da aslo bunday emas. Uning zamirida tarixni qaytadan yozishga urinish, pat- riarxal davmi qo‘msashni targ‘ib qilish, islomni milliy madaniyat- ning xazinachisi qilib ko‘rsatishga urinish yotadi», deb ta’kidlandi yuqoridagi Plenumda, Ana shunday qarashlardan kelib chiqib, Ple­num «ideologiya ishidagi mavjud buzilishlar murosasizlik bilan tu- gatilsin, tarixiy o‘tmishni idrok qilishda markscha-lenincha metodo- logiyadan og‘ish yo‘lidagi har qanday urinishlarga zarba berilsin», deb ko‘rsatma berdi.
Ko‘rinib turibdiki, Plenum kishilami vatanparvarlik va inter- natsionalizm ruhida tarbiyalash kabi g‘oyalami ilgari sura turib, o‘zi xalqni asl ma’nodagi vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga zid yo‘l-yo‘riqlar belgilab berdi. Bunday noto‘g‘ri pozitsiya 1987-yil 17-yanvarda Toshkentda bo‘lib o‘tgan jamiyatshunos olimlaming respublika Kengashida ham yana bir bor ta’kidlandi. Kengash res­publika olimlariga tarixiy voqea va hodisalarga baho berishda partiyaviy, sinfiy prinsiplardan kelib chiqib yondashish kerakligini tavsiya qildi. Biroq, bunday tarixiy haqiqatga zid mafkuraviy yo‘l- yo‘riq xalq tomonidan ma’qullanmadi, ziyolilaming qarshiligiga uchradi. 0‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasi bu bora­da o‘zi yo‘l qo‘ygan xatoni o‘zi tuzatishga majbur bo‘ldi. 0‘zKP XXII syezdida (1990-y. iyun) siyosiy ma’ruza qilgan, uning birinchi kotibi I.A. Karimov shunday dedi: «Yaqindagina o‘zbek adabi- yotining klassigi Boburni baholashda tor siniiy yondashuv ro‘v berdi. Adib ijodining milliy va umuminsoniy ahamiyati kamsi- tildi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1986- yilda bo‘lgan uchinchi Plenumida Bobur shaxsi tahqirlanib, u «ma’rifatli zolim» deb tilga olindi. Xalqimiz Markaziy Qo‘mita va jumhuriyat hukumatining Navoiy, UIug‘bek, Bobur, Mash- rab, Furqat, Qodiriy va xalqimizning boshqa buyuk farzandlari yubileylarini o‘tkazish to‘g‘risidagi qarorini juda ruhlanib ku- tib olganiigi bejiz emas. Ularning merosi 0‘zbekiston xalqlari umuminsoniy qadriyatlarining ravnaqi va boyishiga xizmat qilib kelgan edi va bundan buyon ham xizmat qiladi. Biz ularning be- baho merosini xalqqa, awalo yoshlarga yetkazish uchun barcha ishlarni qilamiz». 0‘zbekiston yangi rahbariyatining bunday pozit- siyasi respublikada ma’naviy poklanish, yangilanish davrining bosh- lanishi, ma’naviy inqirozdan chiqish uchun dadil qadam edi.
Shundan so‘ng adib Primqul Qodirovning Bobur va boburiy- lar haqida hikoya qiluvchi «Yulduzli tunlar» romani nashr qilindi, Bobuming «Bobumoma»si yangidan chop etildi. 0‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasining akademigi, tarix fanlari doktori Bo‘riboy Ahmedov so‘zboshisi bilan «Sharq yulduzi» jumalida «Temur tuzuklari»ning to‘la ravishda e’lon qilinishi keng jamoatchilikni be- had quvontirdi.
Qariyb bir yarim asrlik mustamlakachilik o‘zligimizni yo‘qo- tishga olib keldi. Sobiq markazga siyosiy-iqtisodiy va ma’naviy qaramlik jumhuriyat ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti uchun, milliy, madaniy-ma’rifiy ravnaqi uchun to‘siq bo‘ldi. Darhaqiqat, o‘tgan asming ikkinchi yarmidan boshlab yurtimizdagi bebaho kitoblar, qimmatli ashyo-yodgorliklar mustamlakachilar tomonidan talandi, ular chor generallari, olim niqobidagi shaxslar tomonidan Sankt- Peterburgga, Moskvaga va dunyoning ko‘pgina mamlakatlariga olib ketildi. Bu hoi mavjud madaniy boyliklardan xalqimizning bahra- mand bo‘lish imkoniyatini yo‘qotdi. Shu bilan bir qatorda bunday noyob madaniy merosni, buyuk yodgorliklami o‘rganishni, ulami ilmiy tadqiq etishni qiyinlashtirdi. Endilikda mamlakat istiqlolga erishgandan so‘ng, asrlar davomida ota-bobolarimiz yaratgan bu boyliklami e’zozlash, avaylab asrash, o‘rganish va ko‘paytirish im- koniyatiga ega bo‘lindi.
Madaniy merosni, olis o‘tmishni chuqur o‘rganmasdan turib istiqbolni belgilab bo‘lmaydi. Kelajakka intilish uchun o‘tmishni o‘rganish, tajribalami o‘zlashtirish darkor. Lekin, bunda bir yoqla- malikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. 0‘tmish madaniyatini xaspo‘shlash ham, ideallashtirish ham mumkin emas. Olimlar va mutaxassislar istiqlol yillarida fanning turli sohalarida madaniy merosni chuqur o‘rganishga, unga xolisona baho berishga harakat qildilar.
yil, ya’ni, 0‘zbekiston yangi yo‘lga chiqib olgan, o‘zini mustaqil deb e’lon qilgan yil yana shu bilan ahamiyatliki, bu yil- da Mir Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi barcha hur fikrli kishilar tomonidan keng nishonlandi. Bu to‘yga respublikada katta tayyorgarlik ko‘rildi va u xalqning katta madaniyat bayramiga ay- landi. Awalo buyuk shoir asarlarini keng xalq ommasiga yetkazish uchun muhim ishlar amalga oshirildi. Uning yigirma jildlik mukam­mal asarlar to‘plami nashr etila boshlandi. Bundan tashqari «Lison- ut tayr», «Sab’ai sayyor», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Hayrat-ul Abror» singari shoh asarlari alohida-alohida holda bir necha ming nusxada bosmadan chiqarildi. Bir necha ilmiy-ommabop asarlar sovg‘a kitoblar sifatida nashr qilindi.
Yubiley oldidan Alisher Navoiyning buyuk siymosi ifoda etilgan sahna asarlari, kinofilmlar yaratildi. Alisher Navoiy nomida Davlat mukofoti ta’sis etildi. Pushkin nomidagi Adabiyot institutiga Alisher Navoiy nomi berildi. Shoir nomi berilgan Davlat adabiyot muze­yi yangi eksponatlar bilan boyitildi. Mamlakat poytaxti Toshkentda ulug‘ bobomizning muhtasham va purviqor haykali qo‘yildiki, bu joy xalqning muqaddas ziyoratgohiga ay landi.
Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy qoldirgan ma’naviy me- ros bugungi kunda yangilanayotgan jamiyatimizni ma’naviy yuksal- tirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
1994-yilni hukumat qarori bilan Ulug‘bek yili, deb e’lon qilinishi, uning 600 yilligini 0‘zbekistonda va jahon miqyosida, xu­susan, YuNESKO qarorgohi Parijda keng nishonlanishi ham buyuk allomalar qoldirgan meros umuminsoniy qadriyatga aylanganligi nishonasidir.
Mavzuga doir fakt